Nəzəri dərslər

Photoshopda proqram pəncərəsi

Excell dərsliyi

Linki - Excell dərsliyi - Yüklə

Viruslar və növləri

Virus, kompüter proqramlarını istək xarici olaraq təsir edən və proqramların etməsi lazım olan əsl funksiyalarını heç etdirməyən, məhdudlaşdıran və ya səhv əməliyyatlar etdirən proqramlardır. Xüsusilə internet istifadəninin yayılması, kompüterlər arasında davamlı bir bağın olması (şəbəkə) virusların yayılmasını sürətləndirmişdir. Hər gün yeni bəzi virus ortaya çıxmaqda və sürətlə yayılmaqdadır. Viruslar ümumiyyətlə assembler proqramlaşdırma dili ilə hazırlanmış və tutumları 1 byte ilə 3 KB arasındadır.

Virusların aktiv hala keçə bilmələri üçün işlədilə bilən (EXE - COM uzadılmalı kimi) proqramlara bulaşması lazımdır. Virus bulaşan bir proqram işlədildiyində, virus yaddaşa daşınar və yaddaşda ol/tapılan virus ol/tapıldığı müddətcə COMMAND.COM kötüyünə bulaşmağı ilk hədəf olaraq görər. Virus bir dəfə bu kötüyə yerləşdikdən sonra sistemin hər açılışında özünü yaddaşa yükləməkdə və işlədilən hər proqrama bulaşmaqdadır.

Viruslar, EXE, COM, SYS, PRG, OVL, OBJ, LIB uzadılmalı fayllara və boot sektora bulaşa bilər. Bomba qisimi isə işlə/çalışmaq üçün uyğun şərtlərin işini gözləyər. Buradakı uyğun şərt hər hansı bir şey ola bilər. Zamana bağlı şərtlər ola biləcəyi kimi sistemdə VGA monitorun ol/tapılması, hard diskin tutumu, ölkə kodu kimi çox dəyişik şərtlərdə gözlənə bilər. Bu tamamilə virus yazarının istəyinə qalmış bir hadisədir. Uyğun şərtlər meydana gəlməzsə virus yalnız yayılmağa davam edər. Uyğun şərtlər meydana gəldiyində isə bomba qisimi işə başlar. Bomba qisimi sistemə zərər verə biləcəyi kimi ekrana sadə bir mesaj yaza bilər və ya yalnız istifadəçiyə zarafat etmək məqsədi ilə zərərsiz təsirlər/təsir edər edə bilər.

Çoxu adam sistemində əhəmiyyətli şeylər saxlamaz, əgər sisteminizi ticari məqsədlər xaricində istifadə edirsinizsə virus bütün hard diskinizi silmiş olsa belə çox zərərə uğramanız o qədər də mümkün deyil. Böyük ehtimalla itirdiyiniz proqramları ətrafınızdan tapmanız mümkündür. Lakin sisteminiz ticari məqsəd qoy istifadə edilirsə və ya bir firmanın istifadəsində isə maddi mənəvi zərər olduqca böyük olacaq. Müsbət olaraq bu tip məlumatların ehtiyatlanmadığını düşünün bu vəziyyətdə problemin ölçüləri daha da böyüyəcək. Viruslardan qorunmaq üçün xərcləyəcəyiniz əmək və zamanı bu meyara görə təyin edin.

Özünüzün və digər istifadəçilərin texniki səviyyəsi və təcrübəsi nə qədərdir? Bəzi təcrübəli istifadəçilər ehtiyat al/götürdükdən sonra bir şeydən şübhələnmədikcə viruslara qarşı tədbir mahiyyətində heç bir qorunma əməliyyatı etməyə ehtiyac duymazlar. Lazım olduğunda virusu disassambly edib anti virusunu yazacaq qədər təcrübəli istifadəçilər vardır. Buna qarşılıq olduqca təcrübəsiz istifadəçilərdə vardır.

Hər mühitdə virus bulaşma ehtimalı vardır. 1998 sensinde Novel firması 3800 ədəd/adət viruslu disketi müştərilərinə göndərdisə, IBM və NASAin kompüterləri virusdan zərər gördüsə, 50 illik təcrübəyə sahib olsanız belə sisteminizə virus bulaşma ehtimalı vardır. PTT və ya su idarəsinin kompüterlərinə girə biləcək bir kompüter virusunun abunələr ilə əlaqədar qeydləri pozması nəticəs(n)i 3-4 milyard telefon fakturasını görərək həyatında kompüter istifadə etməmiş olsa belə viruslardan zərər görmüş olar.

Virusların quruluşu

Virusların quruluşu təməl olaraq 3 qisimdə araşdırılar. Bunlar sırası ilə kopiya istehsalçısı, gizləyici və bomba qisimləridir.

Kopiya istehsalçı: Bu hissə virusun yayılmasını, özünü bir proqramdan digərinə kopiyalamasını yəni qısacası törəməyi təmin edərlər. Virusların VİRUS adını al/götürməsi təməldə bu qisimin reallaşdırmış olduğu funksiyadan gəlməkdədir.

Gizləyici: Virusun fərq edilməməsi üçün lazım olan əməliyyatları yerinə yetirər. Bu bir növ müdafiə etmə mexanizmidir. Virus yazarlarının antivirüslere qarşı inkişaf etdirdikləri texnikalar nəticəs(n)i ortaya çıxmışdır. Məqsədi antivirüslerin və istifadəçilərin özlərini təsbit etməsini, antivirüslerin kompüter üzərində işlə/çalışar vəziyyətdə ikən təsirsiz hala gətirilməsini təmin etməkdir.

Bomba: Bu hissə virus içərisində yazarın istəkləri istiqamətində şərtlər reallaşdığında edilməsi lazım olan hadisəs(n)i icra edən qisimdir. Virus yazarının vəziyyətinə görə sadə bir zarafat və ya qorxunc bir HDD formatı ola bilər.

Virusların yazılma metodları
Viruslar tip ayrı-seçkiliyinin yanında, iki fərqli metodla yazıla bilər.

1. Nonresident viruslar (Run - time viruslar)
2. Resident viruslar

bütün viruslar təməldə iki fərqli şəkildə işlə/çalışarlar. Bu ayrım virusların özündən deyil DOS mühitində işlə/çalışan proqramlara təmin etmiş olduğu imkanlardan qaynaqlanar. Yaxşı bir virusun yazıla bilməsi ancaq resident formas(n)ı ilə mümkündür. Bu qrupdakı viruslar irəli texnikalar istifadə edərlər.

Nonresident viruslar
Nonresident viruslar istər FAYL virusu olsun istər BOOT sektor virusu olsun bulaşma işini, özləri aktiv olduqları anda ilk tapdıqları digər hədəf bulaşma sahələrinə özlərini bir və ya birdən çox kopiyalayıb daha sonra idarəs(n)i ana proqrama, boot sektor virusu isə əməliyyat sisteminə buraxan viruslardır. Bu tip viruslar üçün bir sonrakı bulaşma əməliyyatını, eyni şəkildə yəni təkrar işlə/çalışdıqlarında reallaşdırarlar. Qısacası bu virusların yayıla bilməsi üçün şübhəsiz bulaşılmış bir faylın işlədilməsi lazımdır. Eyni vəziyyət boot sektor virusları da etibarlıdır. Nonresident viruslar çətin fərq edilərlər çünki yalnız proqram işlədildiyində aktiv hala gəlib, etmələri lazım olanı etdikdən sonra idarəs(n)i ana proqrama verərək dövrə xarici qalarlar. Yaddaş xəritələrində görünməzlər. Bu səbəblə fərq edilmələri olduqca çətindir.

Resident Viruslar
Resident virusların nonresident viruslardan tək fərqi adından da aydın olacağı kimi yaddaşda davamlı işlə/çalışar vəziyyətdə olmalarıdır Bu tip viruslar yaddaşda aktiv halda gözləyərək kəsmələr vasitəsi ilə bulaşma əməliyyatını reallaşdırarlar.

Virus Tipləri

Viruslar üzərində yazılmış olduqları kompüter gileylərinə görə şəkil al/götürərlər. Üzərində işlə/çalışılan təchizat və sistem proqramı virusların tipləri üzərində təyin edici olaraq təsirli rol oynayarlar.

Worms (Soxulcanlar): Adını aldıqları canlılara bənzəyən bu viruslar, girdikləri kompüter sistemimdə bəzi 'dəliklər' açar. Özlərini kopiyalama xüsusiyyətinə sahibdirlər. İnternet ya da yerli şəbəkə üzərində kompüterdən kompüterə yayılarlar. Bəziləri zərərsizdir ancaq sistemdə yer/yeyər qablar/örtər və kompüteri yavaşladarlar. Bəziləri isə zərərlidir və kompüterə zərər verər.

Trojan Virusları: Bu viruslar özlərini kopiyalayıb çoxalmazlar. Kompüterə girdiklərində özünü xüsusilə göndərən adamın buyruğuna girər və ona xidmət edərlər. Əgər bu xidmət pis niyyətli bir adama edilirsə bu adamın keyfiyyətinə bağlı olaraq kompüterinizdəki məlumatları itirə bilər, istəmədiyiniz məlumatların kompüterinizə girməsini təmin edə bilər, gizli fayllarınıza çata bilər, modem ya da hard diskiniz pozula bilər.

Makro Virusları: Word Excel kimi makro istifadəsinə imkan təmin edən proqramların fayllarına bulaşan viruslardır. Bunlar Word ya da Excel istifadə edərək hazırladığınız sənədə yerləşər və bu sənədə hər girişdə aktiv hala keçər.
Boot Virusları: Disketlərin 'boot sector' və ya sabit disklərin 'master boot sector' deyə adlandırılan ilk sektorlarına sıçrayarlar və çoxalaraq digər kompüterlərə disketlər, e. mail kimi üsullarla bulaşar və yayılarlar. Ol/tapılması və təmizlənməsi ən asan viruslardır çünki yerləri müəyyəndir.

Fayl Virusları: Com, Exe kimi işlə/çalışa bilər fayllara bulaşarlar və bu fayllardan digər fayllara sıçrayarlar. Nə qədər fayla sıçradıqlarına bağlı olaraq faylın ölçüsünü artırarlar. Fayla bulaşan virus proqramı faylın sonunda bazende ortasında ola bilər. Bu viruslar yaddaşda qala bilmə xüsusiyyətinə sahibdirlər.

Polimorfik Viruslar: Davamlı olaraq özünü dəyişdirən viruslardır. Ol/tapılması və təmizlənməsi fərqli texnologiya tələb edən bir virus növüdür.

Hoaxlar: Hoaxlar virus olduğu deyilən lakin əslində virus olmayan aldatmacalardır. Bunlar yalnız istifadəçilərdə çaxnaşma yaratmaq üçün hazırlanmış ola biləcəyi kimi daha sonradan yazılacaq bir virusun təsirini artırmaq məqsədiylə də hazırlanmış ola bilər.

Antivirüs Proqramları

Antivirüs proqramlarının işləyişini ümumiyyətlə 3 ana qrupa ayırmaq mümkündür. Bunları təsbit etmə, təyin etmə və təmizləmədiyər.
Hər virus müəyyən bir uzunluqda maşın kodu yığınından meydana gələr. Bu kodlar hər virus üçün dəyişikdir və viruslar bir fayla bulaşdıqlarında bu kodlar bulaşılan fayl üzərinə yazılmış olar. Antivirüs proqramlarının isə virusların %95 nisbətindəki böyük bir hissəs(n)i üçün istifadə etdiyi texniki son dərəcə sadədir. Virus üzərində edilən araşdırma nəticəs(n)i virusun hər kopiyasında sabit qalan mümkün olduğunca uzun(səhv həyəcana düşmə ehtimalını azaltmaq üçün) kod silsilə/serialmını axtarmaqdır. Bu şəkildə minlərlə virusun imzası bir faylda toplanar. Daha sonra virus daraması ediləcək hər faylda bu minlərlə imzanın hər biri axtarılar. İmza ol/tapıldığı təqdirdə fayla virus bulaşmış deməkdir. Bunlardan sonrakı mərhələ təmizləmə qisimidir. Bilinən klassik tərzdə yazılmış virusların hamısı bu metodla təmizlənə bilməkdədir. Bu metodun dezavantajı yeni çıxan viruslara qarşı təsirsiz olmasıdır. Bundan ötəri antivirüs proqramlarının tez-tez update edilməsi lazımdır.
Başqa bir antivirüs texnikasında peyvənd etmə texnikasıdır. Bu texniki virusların işlə/çalışa bilər fayllara bulaşmaq üçün istifadə etdiyi texnikas(n)ı istifadə edər. Lakin bu dəfə bulaşan virus deyil virusun bulaşdığını fərq edə biləcək bir kod hissəsini proqrama əlavə etməkdən ibarətdir. Əlavə olunan bu kod, proqram hər işlə/çalışdığında öz özünü nəzarət etməsini və təmizləməsini təmin edər. Peyvənd etmə texnikasında işlə/çalışa bilər hər fayla bu proqram parçasının bulaşması təmin edilər.

Virusun Bulaşdığına Dair Şübhə Ediləcək Vəziyyətlər:

1. Bəzi viruslar kompüter üstündə ol/tapılan bütün sürücüləri bulaşılacaq fayl tapmaq üçün darayar. Məsələn disketdən işlətdiyiniz bir proqram harddisk üzərində heç bir əməliyyat edilməsinə gərək yoxkən , harddiskə daxilolma/müraciət reallaşdırırsa bunu böyük ehtimalla virus etməkdədir.
2. Antivirüs proqramları və ya idarə faylları silinirsə , səhvən özünüz silmədinizsə bunu edən böyük ehtimalla virusdur.
3. RAM yaddaşınızın miqdarı diqqətə çarpan olmayan bir şəkildə azalmış isə yaddaşda bir virus aktiv halda ola bilər.
4. Harddiskinizin iş sürətinin səbəbsiz yerə düşməsində viruslardan qaynaqlanır ola bilər.
5. Əgər kompüterinizin və proqramlarınızın iş sürəti gözlənilməz bir şəkildə düşdü isə resident bir virusun yaddaşda aktiv olması ehtimalı olduqca yüksəkdir.

Virusun Kompüterə Bulaşa bilmə Yolları:

1. Təmiz olduğuna əmin ola bilmədiyiniz disketlərdən
2. Bir proqram yükləmək məqsədi ilə istifadə etdiyiniz CDlərdən.
3. E-maillərdən və e-mail yolu ilə alınmış fayllardan.
4. Müxtəlif qarşılıqlı görüşmə proqramları (Mirc, Icq) və bunlar vasitəçiliyi ilə alınan fayllardan.
5. Şəbəkə qonşularından bağlı olduğunuz viruslu bir kompüterdən (şəbəkə paylaşımı açıq olduğu vəziyyətlərdə)

Viruslardan Qorunma yolları

1. Yaxşı bir antivirüs proqramı yüklənməsi və bunun nizamlı bir şəkildə update edilməsi.
2. İstifadə etdiyimiz kompüterlərdə təsadüfi hər disketin istifadə edilməməsi.
3. İşimizə yaracağını qəti olaraq bilmədiyimiz, etibarlı olmayan kəslərdən alınan CDlərin istifadə edilməməsi və bunlardakı proqramların yüklənməməsi.
4. Tanımadığımız kəslərdən gələn e-mailləri lazım olsa heç açmamaq, xüsusilə sonu exe olan fayllar qarşı təmkinli davranmaq.
5. Şəbəkə paylaşımlarına heç bir zaman tam paylaşam verməmək, paylaşam verilməsi lazımdırsa parola bağlı paylaşıma verilməsi.

Qeydlər:

1. Viruslar özbaşına meydana gəlməz. Bir proqramçı tərəfindən yazılması lazımdır.
2. Yaxşı niyyətli viruslarda vardır.
3. Viruslar, bir disket ya da proqram maşında işlədilmədiyi müddətcə bulaşmaz.
4. Disketdən məlumat oxunması virus bulaşdırmaz.
5. Protect (qoruma) yuvası bağlı olan disketin virus bulaşdırma ehtimalı daha azdır.
6. Viruslar, məlumat (verilən) fayllarına bulaşmazlar.

Mənbə _ Azgraf.net

İnternet Dərsliyi

Giriş.

Bu gün Internet hamının dilindən düşmür.

Həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilmiş bu şəbəkənin geniş inkişafı kompüter vasitəsilə informasiyanın işlənməsinə olan münasibəti çox dəyişdirmişdir.

İnternetin imkanları insanın təsəvvür edə biləcəyi qədər genişdir.

İnternet

·  dünyanın müxtəlif hissələrində millionlarla insanın ünsiyət imkanıdır

·  istənilən mə`lumatın alınması və yayımlanması, sazişlərin bağlanması və boş vaxtın keçirilməsi vasitəsidir

·  XX əsrin ən böyük nailiyyətlərindən biridir.

İnternetin yaranma tarixi.

İnternet dünya ölkələrinin əksəriyyətinin şəbəkələrini birləşdirir.

Bu gün İnternet demək olar ki, dünyanın bütün ölkələrini əhatə edir və onun istifadəçilərinin sayı getdikcə artır.

İnternetdə vahid idarəetmə mərkəzi yaxud vahid müdiriyyət yoxdur. Buna baxmayaraq şəbəkənin belə təşkili əslində dərindən düşünülmüş struktur deməkdir. Bu struktur 1969-cu ildə ABŞ Təhlükəsizlik nazirliyi tərəfindən işlənmiş ARPAnet layihəsi çərçivəsində qurulmuş və on minlərlə dünya proqramçılarının kollektiv şüuru ilə getdikcə inkişaf etdirilmiş və mükəmməlləşdirilmişdir.

Gələcək şəbəkənin strukturuna ilk addımlardan başlayaraq informasiyanın nəqlinin etibarlılığı və yuksək səviyyəli qəzaya qarşı müqavimət.

İnternetin əsas xidmətləri

Elektron poçt ( e-mail );

Telekonfranslar;

və nəhayət WWW - informasiya-sorğu verilənlər bazaları, hökümət sənədləri, kitabxana kataloqları və sair kimi çoxsaylı müxtəlif sənədlərdən ibarət olan hipermətn mühiti

Kompüter şəbəkələri və şəbəkə protokolları.

İki və ya bir neçə kompüter verilənlər mübadiləsi məqsədi ilə bir birinə qoşulduqda kompüter şəbəkəsi yaranır.

Bir təşkilatın kompüterlərini birləşdirən şəbəkəyə Lokal şəbəkə və ya LAN (Local Area Network) deyilir.

Bundan əlavə, lokal şəbəkələri və fərdi istifadəçiləri birləşdirən şəbəkə Qlobal şəbəkə və ya WAN (Wide Area Network) adlanır.

Lokal şəbəkəni (LAN) qlobal şəbəkə (WAN) ilə birləşdirən kompüter və bu kompüterdəki proqram təminatı şlyuz (Gateway) adlanır.

Qlobal şəbəkələri birləşdirən daha yüksək səviyyəli şəbəkə də mövcuddur. Bu şəbəkə İnternet adlanır. İnternet bütün dünya üzrə müxtəlif kompüterlər arasında ünsiyyət üçün imkan yaradan və informasiya mübadiləsini təmin edən şəbəkələr şəbəkəsidir.

Müxtəlif tipli, müxtəlif əməliyyat sistemli kompüterlərin belə bir ünsiyəti nəticəsində ortaya üyğunluq problemi çıxır. Bu problemi aradan qaldırmaq məqsədi ilə informasiya mübadiləsinin təşkili üçün vahid qaydalar, yəni vahid standart (protokol) işlənmişdir. Bu protokol - TCP/IP (Transmission Control Protocol / Internet Protocol) - verilənlərin nəqlinə nəzarət/İnternet protokoludur.

İnternetə qoşulma ayrılmış kanal vasitəsi ilə və ya zəng etmə yolu ilə, yəni telefon xətti ilə həyata keçirilir. Ayrı-ayrı kompüterlərin ayrılmış kanal vasitəsi ilə və ya telefon xətti ilə şəbəkəyə qoşulması üçün nəzərdə tutulmuş qurğuya Modem (modulyator- demodulyator) deyilir.

Sizin İnternetə qoşulmanızı, məktublarınızın göndərilməsini, alınmasını və qorunub saxlanmasını təmin edən təşkilat internet-provayder adlanır. İnternet-provayder İnternetlə bağlı başqa xidmətlər də göstərir.

IP-ünvan.

İnternetdə sizin kompüterin identifikasiyası, yəni müəyyənləşdirilməsi üçün provayder tərəfindən ona IP-ünvan təyin edilir. IP-ünvan, hər birisi səkkiz ikilik rəqəmdən ibarət olan dörd qrupdan ibarətdir, və çox zaman onluq şəkildə yazılır. Məsələn: 208.220.230.4 . Burada axırıncı (dördüncü) rəqəmlər qrupu şəbəkədə kompüterin nömrəsini, üçüncü qrup isə şəbəkənin nömrəsini göstərir.

Rəqəmli nömrələri yadda saxlamaq çətin olduğundan domen adlarından istifadə olunur.

Məsələn, www.firststeps.az

Burada www(world wide web) firststeps domen .az isə birinci səviyyəli domendir.Internetdə altdomenlər(subdomain) də mövcuddur.Məs.:http://books.firststeps.az. Ünvanın bir şəkildən başqa şəklə çevirilməsi xüsusi Domen Adları xidməti (DNS - domain name service) tərəfindən yerinə yetirilir.

Ekranda göstərilən birinci səviyyəli, təşkilat domenləri mövcuddur:

com -	kommersiya ilə məşğul olan təşkilatlar
edu -	təhsillə məşğul olan təşkilatlar
org -	kommersiya ilə məşğul olmayan təşkilatlar
gov -	hökumət təşkilatları
mil -	ABŞ -ın hərbi təşkilatları
int -	beynəlxalq təşkilatlar
net -	şəbəkə xidmətləri göstərən təşkilatlar

Məsələn: www.nokia.com ; www.openbook.org ; www.ntk.net.

Birinci səviyyəli təşkilat domenlərindən başqa, kompüterin yerini müəyyənlaşdirən coğrafi domenlər də var.

Birinci səviyyəli coğrafi domenlər

az-	Azərbaycan
de -	Almaniya
fr -	Fransa
se -	İsveç
ru -	Rusiya
jp-	Yaponiya
us-	ABŞ
tw-	Taywan
tr-	Türkiyə
ua-	Ukrayna
ro-	Ruminya
kz-	Kazaxıstan
tk-	Takilao
ge-	Gürcüstan
uk-	Böyük Britaniya və sair.

Məsələn: www.president.az; www.iworld.ru

Ölçü vahidləri. İnformasiyanın nəqli sürəti.

İnformasiyanın texniki vasitələrin köməyi ilə nəqli, saxlanması və işlənməsi zamanı, o, ikilik kod da, yəni sıfırlar və birlərin ardıcıllığı kimi təsvir edilir.

İnformasiyanın ən kiçik ölçü vahidi bitdir. 1 bit - bir ikilik movqeyin daşıdığı informasiyanın miqdarıdır. 8 bit bir bayta bərabərdir.

1 Kilobit » 10³ bit

1 Meqabit » 10⁶ bit

1 Giqabit » 10⁹ bit

1 Terabit » 10¹² bit

İnformasiyanın nəqli zamanı onun sürəti saniyədə bitlə və ya saniyədə impulsla (bod (boud) ) ölçülür.

Hər ay İnternet kanalları ilə orta hesabla 30 Terabitdən artıq informasiya nəql edilir. Bu, hərəsi 700 səhifədən ibarət olan 30 million kitaba bərabərdir.

Brouzerlər. On-line və Off-line iş rejimləri

Brouzer - Sizin kompüterdə işləyən və İnternet-səhifələrin axtarışına və baxılmasına imkan yaradan bir proqramdır. İnternetdən sizə və sizdən İnternetə informasiya göndərərkən, brouzer müştəri-server sxemindən istifadə edir. Bu sxemdə sizin kompüter - müştəri kimi, uzaqda yerləşən kompüter isə server kimi çıxış edir.

Siz istifadəçi olduğunuz halda kompüterinizdəki müştəri proqramı (brouzer) server adlanan şəbəkə qovşağına qoşulur və ona informasiya almaq üçün sorğu göndərir. Serverdəki proqram, öz növbəsində, bu informasiyanı sizə göndərir və növbəti sorğunu gözləyir. Belə iş rejiminə On-line iş rejimi deyilir (On-line ).

Çoxfunksiyalı bir proqram kimi brouzer avtonom rejimdə - İnternetə qoşulmadan - HTML- sənədlərə və GIF, JPG və ya JPEG formatlı şəkillərə baxmaq üçün istifadə olunur. Bu recim Off-line iş rejimi adlanır.

Müxtəlif şirkətlər tərəfindən yaradılmış bir çox brouzerlər mövcuddur. Lakin bütün dünyada istifadəçilərin əksəriyyəti Microsoft şirkətinin Internet Explorer və yaxud Netscape şirkətinin Netscape Communicator proqramların seçir.

Biz Internet Explorer 5 brouzerinin işi ilə tanış olacağıq. Netscape Communicator proqramı bundan az fərqlənir.

İşçi stolunda proqramın işarəsinin üzərində mausun düyməsini iki dəfə basmaqla, onu işə salın.

Ekranda Internet Explorer brouzerinin pəncərəsini görürsünüz. Hal-hazırda ünvan sətrində, proqram işə salınarkən avtomatik yüklənən və Home Page adlanan Ev Web - səhifəsinin ünvanı göstərilir.

Avtomatik yüklənən Ev səhifəsinin ünvanı brouzerin sazlanması zamanı təyin edilir.

URL -ünvan.

Ümumdünya Torunun (WWW) əsasını lazımi sənədlərin ünvanlarını göstərən əlaqələr sistemi təşkil edir. Əlaqənin yaradılması texnologiyalarından asılılığı aradan qaldırmaq məqsədilə WWW üçün xüsusi ünvan sistemi URL yaradılmışdır. URL ( universal ünvan göstəricisi ) sənədin adı ilə birgə ona çatma protokolunu da göstərir.

Ünvan sətrinə göstərilən ünvanı daxil edin:

http://www.firststeps.az

URL-ünvana diqqət yetirdikdə görürsünüz ki o iki nöqtə ilə bölünmüş iki hissədən ibarətdir. Sol tərəf ( http) sənədin tipini göstərir və istifadə olunmuş şəbəkə protokolunu müəyyənləşdirir.

Sağ tərəf isə ( http://www.firststeps.az) konkret sənədin ünvanını göstərir.

İstinada, yəni URL-ünvana müraciət etdikdə, sorğunun yerinə yetirilməsi 4 mərhələyə bölünür:

Connection (Qoşulma)

Request (Sorğu)

Response (Cavab)

Close (Əlaqənin kəsilməsi)

Birinci mərhələdə Web-müştəri (brouzer IE, Netscape və s.) serverlə əlaqə yaradmağa çalışır. Qoşulduqdan sonra, müştəri verilmiş protokola əsasən serverə axtarılan obyekt barəsində sorğu göndərir.

Server sorğuya cavab tapan kimi bu cavabı müştəriyə ötürür. Bundan sonra əlaqə kəsilir və brouzer alınmış sənədləri əks etdirir. Bu prosses HTTP-nin - hipermətnin köçürülməsi protokolunun əsasını təşkil edir.

Klaviaturada Enter düyməsini basın. Göstərilmiş ünvana əsasən Web-səhifə axtarılan zaman pəncərənin aşağısında yerləşən məlumat sətrində yüklənən səhifənin IP-ünvanı, sənədin adı və sair göstərilir.

İstəsəniz, F11 düyməsini basmaqla səhifəni bütün ekran boyu aça bilərsiniz

Əlaqələrdən istifadə etmə qaydaları.

URL -ünvanlarala yanaşı əlaqə və ya hiperəlaqələrdən də istifadə olunur. Bu istinadlar adətən rəngli mətn, işarə, rəsm şəklində olur, çərçivəyə də alına bilər.

Səhifənin sol tərəfindəki mətnə diqqət yetirin. Şəkil və ya mətnin hiperistinad olub olmadığını yoxlamaq üçün mausun göstəricisini onun üzərinə gətirin. hiperistinadın üzərinə gətirildikdə göstərici görünüşünü dəyişərək, məsələn, əl şəklini ala bilər. Məlumat sətrində bu zaman istinadın URL-ünvanı göstərilir.

İstinaddan istifadə etmək üçün onun üzərində mausun düyməsini bir dəfə basmaq kifayətdir. Bu zaman istinadın işarə etdiyi Web-səhifənin axtarışı başlanır.

Web-səhifə demək olar ki bütün hallarda bir neçə əlaqəli HTML-sənəddən ibarət olur. Hiperəlaqələrlə və eləcədə vahid mövzu, müəllif və sairlə biri birinə bağlı olan bir qrup Web-səhifəyə Sayt (Site) deyilir.

Ünvanlar siyahısından səhifələrin seçilməsi və axtarış jurnalına baxılma.

Əvvəl baxılmış səhifəyə keçmək üçün Geriyə (Back) düyməsindən istifadə edilir. İrəli (Forward) düyməsini basdıqda siz növbəti səhifəyə keçə bilərsiniz.

Bundan əlavə, ünvan sətrinin sağında bir düymə görürsünüz. Bu düyməni basdıqda ünvanlar siyahısı açılır. Qısa jurnal adlanan bu siyahıda sizin ünvan sətrinə daxil etdiyiniz ünvanlar qeydə alınır. Bu siyahıya hiperəlaqə ilə keçdiyiniz yox, yalnız ünvan sətrinə son daxil etdiyiniz ünvanlar yazılır.

İstədiyiniz ünvanın üzərində mausun düyməsini basın və brouzer onu yükləyəcək.

Brouzerlə iş sona çatdıqda ünvan sahəsi təmizlənir, açıq səhifələrin siyahısı sistem menyusundan silinir.

Keçmiş iş seansı zamanı baxılmış səhifələrin siyahısı jurnalda saxlanılır. Alətlər lövhəsindəki Jurnal (History) düyməsini basın. Ekranda jurnalın pəncərəsi açılır.

Misal üçün, Şənbə günü baxılmış səhifələrin siyahısına nəzər salmaq üçün Şənbə (Saturday) seçin. Jurnal düyməsini təkrar basmaqla pəncərəni bağlayın.

İstəyinizlə Jurnaldakı siyahını silmək olar.

Xidmət (Tools) menyusundan İnternetin parametrləri(Internet options) əmrini seçin və Ümumi (General) səhifəsində Jurnalı silmək (Clear history) düyməsini basın. Təsdiqləmək üçün OK düyməsini basın.

Gördüyünüz kimi jurnal boşdur.

Seçilmiş səhifələr siyahısı.

Çox bəyəndiyiniz səhifələrin ünvanlarını Seçilmiş səhifələr (Favorites) siyahısına daxil etməklə qoruyub saxlaya bilərsiniz.

Seçilmiş səhifələr siyahısına daxil etmək istədiyiniz səhifəni açın. Məsələn, www.nasa.gov URL-ünvanı Ünvan sətrinə yazın və Enter düyməsini basın.

Səhifə yükləndikdə Seçilmiş səhifələr (Favorites) menyusundan Əlavə etmək (Add to favorites) əmrini seçin. Ekranda eyni adlı dialoq pəncərəsi açılır və bu pəncərədə əlavə göstərişlər verilməlidir.

Adı (Name) sahəsində səhifəyə "Kosmos" adı verin. Siz əlbəttə ki, səhifənin avtomatik verilmiş öz adını da saxlaya bilərsiniz. 

Offline rejimində işləmək imkanı verilir (Make available offline) sahəsinin qeyd edilməsi bu səhifəyə Offline rejimində, yəni İnternetə qoşulmadan baxmağa imkan yaradır.

Səhifənin saxlanacağı qovluğu seçmək üçün Yaratmaq (Create in) düyməsini basın. Gördüyünüz kimi pəncərənin yeni bir hissəsi açılır və burada aktiv qovluqların siyahısı verilir.

Yeni qovluq (New folder) düyməsinin köməyi ilə özünüzə yeni qovluq yaradın və ona Astronomiya adı verin. Yerinə yetirdiyiniz əməliyyatları təsdiqləyin (OK).

Bir daha Seçilmiş səhifələr(Favorites) menyusunu seçsəniz yeni yaradılmış yazını görə bilərsiniz. Seçilmiş səhifələr qovluğuna ünvanın daxil edilməsi üçün başqa üsul da var. Bunun üçün səhifənin boş bir hissəsində mausun sağ düyməsini basaraq kontekst menyudan Əlavə etmək əmrini seçmək lazımdır.

Axtarış

İnternetdə lazımi məlumatın axtarışı, axtarış sistemlərinin köməyi ilə aparılır.

Siz ekranda bir neçə ən çox istifadə olunan axtarış sistemlərindən ibarət siyahını görürsünüz.

http://www.google.az

http://www.rambler.ru

http://www.yahoo.com

http://www.yandex.ru

http://www.aport.ru

http://www.webzirve.com

http://www.altavista.com

http://www.webrehberi.com

İstənilən mövzuda, məsələn "İdman" mövzusunda, məlumat axtarmaq üçün verilmiş formaya qeyd olunan İdman" açar sözünü daxil etmək və Axtarış (Search) düyməsini basmaq lazımdır.

Axtarış zamanı sistem hər Web-səhifədə rast gəldiyi açar sözlərinin sayını qeydə alır. Və nəhayət ekrana sizin verdiyiniz şərtlərə daha çox üyğun olan qovşaqların siyahısı çıxarılır.

Bu siyahıda sənədlər açar sözünün sayının azalması istiqamətində nizamlanır.

Axtarış prossesi ilə daha ətraflı tanış olmaq üçün Yahoo axtarış serverindən istifadə edək.

Ünvan sətrinə URL-ünvanı daxil edin ( www.yahoo.com ) və Enter düyməsini basın.

Səhifəyə nəzər salın. Səhifədə verilmiş bölmələr siyahısını görursunuz.

Fərz edək ki, proqramlaşdırma dilləri üzrə kitab axtarmalıyıq.

Kompüterlər və İnternet (Computers and Internet) bölməsinin üzərində mausun düyməsini basın. Yeni bölmələr siyahısı açılır.

Bu siyahıda Proqramlaşdırma dilləri (Programming languages) bölməsinin üzərində düyməni basın. Ekrana yeni siyahı çıxır.

İndi isə Kitablar (Books) bölməsini seçin və düyməni basın. Beləliklə, getdikcə axtarış sahəsini daraldaraq istədiyiniz səhifəni tapa bilərsiniz. Gördüyünüz kimi bu halda açar sözlərində istifadə edilmir.

İndi isə axtarış aparmaq üçün açar sözündən istifadə edək.

Başqa bir axtarış serverinə müraciət edək.

Ünvan sətrində www.rambler.ru yazın və Enter düyməsini basın.

Səhifə yükləndikdən sonra axtarış sahəsinə Hippokrat (Qippokrat) açar sözünü daxil edin və Axtarış (Search) düyməsini basın.

Sistem axtarış apararaq müvafiq səhifələrin siyahısını çıxaracaq. Lazımi səhifəni seçin.

Siyahıdakı səhifələrin bir-bir brouzerin eyni pəncərəsində açılması müəyyən çətinliklərə səbəb olur. Hər dəfə siyahıya müraciət edərkən geriyə qayıtmaq lazım gəlir. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün bir neçə səhifəni eyni zamanda yükləmək olar.

Mausun göstəricisini istinadın üzərinə gətirin, mausun sağ düyməsi ilə kontekst menyunu açın və Yeni pəncərədə açmaq (Open in new window) əmrini seçin. Brouzerin parametrlərin dəyişdirilməsi.

Brouzerin bəzi parametrlərini dəyişdirmək üçün Xidmət (Tools) menyusundakı İnternetin parametrləri (Internet options) əmrini seçin. 

Açılan eyni adlı dialoq pəncərəsində əsas parametrləri dəyişdirmək olar. 

Ümumi (General) səhifəsinə baxaq. Faylları ləğv etmək (Delete files) düyməsini basmaqla siz Web- səhifələrə baxılan zaman xüsusi Müvəqqəti İnternet faylları (Temporary Internet files) qovluğunda saxlanmış faylları silə bilərsiniz.

Bu əməliyyat səhifələrin yüklənmə sürətini artırır.

Biz brouzerin işə salınması zamanı avtomatik yüklənən start səhifə barəsində sizə məlumat vermişdik. İstənilən hər hansı bir səhifəni brouzerin start səhifəsi kimi qeyd etmək olar. Ünvan sətrinə www.intel.com yazın, Tətbiq (Apply) düyməsini, sonra OK düyməsini basın.

Nəticədə, hər dəfə brouzer işə salınanda Intel kompaniyasının səhifəsi yüklənəcək.

İnternetin parametrləri pəncərəsini bir daha açın.

Ümumi (General) səhifəsində Rəng (Colors) düyməsini basın. Açılan pəncərədə istinadların rənglərini dəyişə bilərsiniz.

Brouzerlərin çoxu baxılmış səhifələri keş adlanan yaddaş sahəsində saxlayır.

Belə səhifələrə təkrar müraciət ediləndə brouzer onları şəbəkədən yox keş-yaddaşdan yükləyir.

Keş-yaddaşla işləmə parametrlərini dəyişdirməklə yükləmə surətini artırmaq olar.

Ümumi (General) səhifəsində, İnternetin müvəqqəti faylları (Temporary Internet files) sahəsində Sazlama (Settings) düyməsini basın.

Diskdə istifadə üçün ayrılmış sahə (Amount of disk space to use) parametrini dəyişmək üçün mausun düyməsini basın və buraxmadan parametrin düyməsini sağa sürüyün.

Keş-yaddaş üçün nə qədər çox yer ayrılarsa, bir o qədər çox səhifə burada saxlana bilər. Təsdiq üçün OK düyməsini basın.

Şəbəkə düzəltməyə başlayaq

10.  Şəbəkə düzəltməyə başlayaq

Artıq şəbəkələr haqqında məlumatımız var. Bu məlumatlar şəbəkənin yaranmasından indiyə qədər olan inkişafını və istifadə olunan texnologiyalarını əhatə edir. Bu başlıqda isə artıq real şəbəkə qurmağa başlaya bilərik. Yenə də kabel düzəlməsini xatırlayaraq biliklərimizi tətbiq edəcəyik.

10.1  UTP kabellə başla

Kabel düzəldərkən, yəni bir kabelin iki ucuna jak taxarkən, kabeli harada istifadə edəcəyinizdən asılı olaraq iki tipdən bəhs edilə bilər. Düz kabel, cross(çapraz) kabel.

Gördüyünüz kimi eyni cihazlar arasında(PC-PC və ya Hub-Hub) cross kabel istifadə edilir. PC-dən hub-a gedəcək kabel isə düz kabel olmalıdır.

UTP kabelin ucuna taxdığımız RJ-45 jak üzərindəki pinlər jakın pinləri sizə baxacaq şəkildə tutulduğunda soldan sağa 1-dən 8-ə qədər sırası ilə qəbul edilir.

10.2  Düz kabel

Yanda düz bağlantı görürük.

Diqqət etsəniz kompüterin şəbəkə kartında 1. pin TX+ ikən hub tərəfində 1. pin RX+.

Kabeli düzəldərkən kabelin iki ucundakı jaklarda, birbaşa bağlantı düzəltsək, yəni 1-ci pin qarşıda da 1-ə gedəcək, 2-ci pin 2-yə... gedəcək şəklində düzəltsək düz kabel düzəltmiş olarıq. Beləcə PC-nin göndərmə edən ucları(TX) hub-ın qəbul etmə uclarına(RX) uyğun gəlmiş olur. PC-nin birbaşa hub-a bağlanmadığı məkanlarda, kompüter ilə divarda yerləşən taxılma yeri arasındakı kabellər, divardakı yerlərindən patch panellərə gedən kabellər və patch paneldən hub-a girən kabellər həmişə düz kabellərdir. Qısacası, daima düz bağlantı düzəltsəniz ancaq bəzi xüsusi vəziyyətlərdə çarpaz kabel lazım ola bilər.

10.3 Çarpaz kabel

İki PC-ni, arada hub olmadan tək bir kabel ilə bağlaya bilərsiniz. Amma hər iki tərəfdə də 1 və 2. pinlər TX, 3 və 6. pinlər RX olduğuna görə, çarpaz bağlamalısınız ki, TX və RX-lər qarşı-qarşıya gəlsin. İki hub arasında çarpaz kabeldə belə olur. Fərqi vardır. Kanalların adı fərqli olsa da nəticədə eyni çarpaz kabel həm PC-PC, həm də hub-hub bağlantısı üçün istifadə oluna bilər Yəni sizin düzəldəcəyiniz çarpaz kabel eynidir.

10.4 Hub-ların bir-birinə bağlanması

Hub-lar ilə bağlı sıx-sıx problem yaradan bir asanlıqdan bəhs etmək lazımdır. Bu gün 16 port bir hub alırsınız, bu mənə uzun bir müddət gedir deyirsiniz, amma network-ünüz o qədər tez böyüyür ki, qısa zamanda daha bir hub alırsınız. Bu hub-ları da bir-birinə bağlamanız lazımdı. Yəni hub-ların bir-birinə bağlanması çox sıx qarşılanılan bir vəziyyətdir. Hub-ın üzərində kompüterə taxdığımız portlardan amma bu səfər çarpaz kabel ilə iki hub-ı bağlayırıq. Hub istehsalçıları istifadəçilərin çarpaz kabel ilə əziyyət çəkməməyi üçün belə bir iş ediblər, hub-ların bir çoxunda portlardan ən böyük nömrəyə sahib olanın yanında crossover, uplink, out, MDI/X kimi girişlər mövcuddur. Bu belə mənaya gəlir:

"Əgər bu hub ilə başqa bir hub-ı bağlayacaqsan, düz kabel istifadə edə bilərsən. Düz kabelin bir ucunu bu porta tax və portun yanında bir düymə varsa ona bas, kabelin digər ucunu isə, digər hub-ın normal bir portuna tax."

	Dörd nömrəli portun yanındakı düyməyə diqqət edin.
	İki hub-ı düz kabel ilə bağlayarkən, kabelin bir ucu 1. hub-ın uplink portuna, digər ucu isə digər hub-ın normal bir portuna taxılır. Üçüncü bir hub daha bağlanılarkən bu səfər 2. hub-ın uplink portu istifadə olunacaqdır.

Bəzən bu uplink portu normal portlardan ayrıdır və basmalı olduğunuz düymə yoxdur.

Əgər iki hub-da da BNC çıxışı varsa koaksial kabel ilə də hub-ları bağlaya bilərsiniz. Təbii ki iki ucda sonluq olması lazımdır.

10.5 Kabel bağlantı standartları

Kabel uclarını düzəldərkən əməl etməniz lazım olan, daha doğrusu əməl etsəniz sizin və sizdən sonra şəbəkəyə müdaxilə edəcək adamın işini asanlaşdıracaq standartlar vardır. Bu standartlara uyğun düzəltdiyiniz kabel məlumat kanallarının eyni tel cütünü istifadə etməsi qaydasına uyğun olacaqdır. EIA/TIA adlı quruluş "EIA/TIA -568-A 'Commercial Building Wiring Standard' " adlı kabelləmə ilə bağlı standartları təyin etmişdir. Bütün dünya istehsalçıları və texnikləri bu standartları izləyirlər. "EIA/TIA -568-A" standartı içində kabel uclarını düzəldərkən istifadə edə biləcəyiniz elektrik kimi bir-birinin tamamı ilə eynisi olan iki forma təklif olunmuşdur. T568A forması və T568B forması.

Düz kabel

Düz kabel düzəlmək üçün iki ucda eyni formada olmalıdır, yəni 568A<->568A və ya 568B<->568B şəklindədir. Kabelin hər iki sonluğunda eyni ardıcıllıq gözlənilməlidir.

Çarpaz Kabel

Əgər çarpaz kabel düzəltmək istəyirsinizsə bir ucu 568A, digərini 568B formasına görə düzəltməlisiniz.

Qeyd: Aşağıda verilən şəkillər vasitəsi ilə qısa vaxtda hansı kabel başlığı necə düzəldilməlidir və cihazlar arasında əlaqə yaratmaq üçün hansı kabel tipdən (düz kabel və ya çarpaz kabel) başlıqlardan  istifadə etmək lazım olduğunu yada sala biləcəksiniz.

Düz kabel düzəldərkən iki formadan birini seçib rəng kodlarını əzbərləsəniz və hər düzəltdiyiniz kabeldə bundan istifadə etsəniz, bir kabelin ucu xarab olanda gedib digər ucunu kontrol etmənizə lüzum qalmaz. Hansı formanı seçim deyirsənsə, bir çox yerdə 568A<=>568A formasının dünyada ən yayılmış şəkildə istifadə formasıdır. Bunun elə də fərqi yoxdur. Əsas düzəldərkən bunları ayıra bilməkdir. Lazım olanda ikisini də düzəldə bilməlisiniz. Mən yadımda qalmadığı üçün telefonumda ikisini də qeyd etmişəm.

10.6 Gigabit Ethernet üçün kabel yarat

Yuxarıdakı kabel bağlantıları 10BaseT və 100BaseTX üçün, yəni 10Mbit və 100Mbit ethernet üçün olanlardır. 1000BaseT, yəni UTP kabel üzərindən gigabit ethernet istifadə edəcəksinizsə düz bağlantıda bir fərqlilik yoxdur. 568A<-->568A bağlantısını istifadə edə bilərsiniz. Çarpaz kabeldə isə vəziyyət dəyişik, gigabit çarpaz üçün altdakı formanı istifadə etməniz lazımdır.

Rəng kodlarını və bağlantı məntiqini anladıqdan sonra indi istəsəniz təcrübədə jakın kabelə necə taxıldığına baxaq.

10.7 Jak-ı kabelə taxma

Jak taxmağa keçmədən istifadə edəcəyimiz alətləri bilək. Aşağıdakı şəkil sadə RJ-45 sıxma və kabel kəsmə alətidir.

2-ci alət  daha keyfiyyətli bir sıxma alətidir, çünki həm RJ45, həm də RJ11 jak-larını sıxa bilərsiniz. Əslində yuxarıda gördüyünüz alətlərdən birisi işinizi görməyə bəs edəcəkdir. Ancaq kabelin çöl plastikini soyarkən istifadə edə biləcəyiniz bir alət var. Bu sizə vaxt qazandıracaqdır. Çünki adi bıçaqla kəsəndə çox vaxt kabeli zədələyirsiniz və sonra kabel jakdan qopur. Sıxma alətlərini alan zaman onların bütün pinləri tam sıxıb sıxa bilmədiyini elə mağazada da yoxlayın. Sonra evə gəlib görürsünüz ki, alət pinləri tam sıxmır və jak şəbəkə kartına və hub girişinə irişərək girir, ya da sadəcə kabel işləmir.

Kabeli keçirib, aləti barmağınızla çevirəndə kabelə heç zərər vermədən sadəcə ən çöldəki plastiki kəsirsiniz.

Biz əlimizdəki sıxma alətindən istifadə edərək kabelin ucunu açaq. Düzəltməli olduğumuz kabelin ucunu 2 sm qədər alətin iki tərəfində də bıçaq olan bölümünə yerləşdirmək, sadəcə ən çöldəki plastiki kəsəcək qədər aləti sıxıb, sol əlimizlə kabeli tutarkən, sağ əlimizlə aləti çevirmək lazımdır.

Bu hərəkəti edəndə kabelin çölündəki plastik kəsilmiş olacaqdır və əlimizlə yavaşca bükəndə bunu yaxşıca görə bilərik. Bu parçanı əlimizlə sıyıraq. İçəridəki tellərin  yaralanmamış olması lazımdır.  İndi telləri görə bilirik. Növbə gəldi telləri istifadə edə biləcəyimiz şablona görə sırayla düzməyə. Əlimizlə, telləri soldan sağa, sağdan sola çəkişdirərək istədiyimiz sıraya gətiririk. İndi də tellər düz sırada ikən telləri baş və işarət barmağımız arasında yoğuraraq düzəldirik. Düz hala gətirdikdən sonra alətin  kəsən ağzına yerləşdirib bütün uclar düz olacaq şəkildə ucları sıxırıq. Gördüyünüz kimi tellər düzgün sırada və ucları da dümdüzdür. Bu nöqtədə açıqda olan tellərin boyu 1.7cm-dən daha uzun olmamalıdır. Yanda gördüyünüz kimi kabelin telləri jak daxilində necə görünməlidir. Sol tərəfdə CAT5e kabelidir. Sağ tərəfdə isə CAT6 kabelidir. Kabeli jakın içinə salırıq. Bu nöqtədə iki şey vacibdir. Birincisi bütün uclar jakın içdəki ən son nöqtəsinə dəyməli, yəni yandakı şəkilə görə jakın sağından baxıldığında, bütün tellər sonuna qədər girmiş olmalıdır. İkincisi də kabel çölündəki plastik də jaka girmiş olmalıdır. Jakı alətə taxırıq və tək hərəkətdə pinləri içəri sıxırıq, amma çox sıxıb da sındırmaq olmaz. Sıxan zaman yumşaq şəkildə pinləin kabelə girdiyini hiss edəcəksiniz. Sıxdıqdan sonra yandan baxıldığında pinlərin kabellərə girdiyində və jakın arxasındakı plastikin də kabelin ən çöl plastikini yanda mavi kimi çəkilmiş əzdiyini görə bilərik və görməyə çalışmalıyıq.

Kabelin iki ucunu yuxarıdakı kimi etdikdən sonra istifadəyə  hazırdır.

Run Kodları

compmgmt.msc : Kompüter rəhbərliyini açar
clipbrd.exe : Panno prosessorunu açar
cleanmgr.exe : Disk təmizləyicini açar
ciadv.msc : Silsilə/serialın idarəçisini açar
charmap.exe : Xarakterləri nizamlamanızı təmin edər
calc.exe : Kalkulyatoru açar
diskmgmt.msc : Disk rəhbərliyini açar
devmgmt.msc : Cihaz idarəçisini açar
dfrg.msc : Disk birləşdiricini açar
eudcedit.exe : Xarakter emal edə bilərsiniz
appwiz.cpl : Proqram əlavə et qaldırı açar
access.cpl : Erişebilirlik variantlarını açar
accwiz.exe : Erişebilirlik sehrbazını açar
desk.cpl : Görünüş xüsusiyyətlərini açar
eventvwr.exe : Hadisə göstəricisini açar
freecell.exe : Kart oyununu açar
fsmgmt.msc : Paylaşılan qovluqlar menyusunu açar
hdwwiz.cpl : Təchizat oynağa sehrbazını açar
iexpress.exe : Setup proqramını açar
inetcpl.cpl : İnternet xüsusiyyətlərini açar
intl.cpl : Bölgə və dil nizamlarını açar
joy.cpl : Oyun idarələrini açar
magnify.exe : Cadudaçı açar
main.cpl: Siçan xüsusiyyətlərini açar
mmsys.cpl : Səs nizamlarını açar
mspaint.exe : Paint proqramını açar
narrator.exe : İngiliscə ekran oxucusunu açar
ntbackup.exe: Ehtiyatlama sehrbazını açar
nusrmgr.cpl : İstifadəçi hesablarını açar
osk.exe : Ekran klaviaturası açar
telnet.exe : Telneti açar
spider.exe : Kağız oyunu açar
gpedit.msc : Qrup vekseli açar
msconfig.exe : Sistem nizamlarını açar
verifier.exe : Sürücü monitorunu açar
drwtsn32.exe : Problem/sualın tanıma vasitəsini açar
dxdiag.exe : DirectX distributivinizi öyrənmənizi təmin edər
mobsync.exe : Sinxronizasiya təmin edər
mplay32.exe : Media Playerin çox sadə bir halını açar
odbcad32.exe : Database əməliyyata/işləmə təmin edər
packager.exe : Obje qablaşdırıcını açar
perfmon.exe : Sistem monitorunu açar
progman.exe : Masaüstü idarəçisini açar
rasphone.exe : Daxilolma/müraciət dəftərini açar
shrpubw.exe : Network paylaşmas(n)ı məlumatını açar
sigverif.exe : İmza nəzarət edicisini açar
sysedit.exe : Sistem idarəçisini açar
syskey.exe : Şifrə databasesini açar
sndrec32.exe : Səs yazıcısını açar
timedate.cpl : Tarix nizamlama pəncərəsini açar
tourstart.exe : Windows XP dövrü başladar
winchat.exe : Windows içində olan chat proqramını açar
winmine.exe : Minalı ərazi oyununu açar
write.exe : WordPadı açar
wupdmgr.exe : Windows aktuallaşdırma pəncərəsini açar
explorer.exe : Windows Səyyahını açar
powercfg.cpl : Güc variantlarını açar
rasphone.exe : Şəbəkə əlaqələrini açar
regedt32.exe : Windows Qeyd Təşkil edicisini açar
regedit.exe : Windows Qeyd Təşkil edicisini açar
sndvol32.exe : Səs nizamlarını etmənizi təmin edər
notepad.exe : Qeyd dəftərini açar
taskmgr.exe : Vəzifə idarəçisini açar
cmd : Əmr sətirini işlət
eventvwr.msc : Hadisə Göstəricisi

MADEMIN QURAŞDIRILMASI
Link - Mademin Quraşdırılması

Qısa yol düymələr

Kombinasiya	Əməlin izahı
Alt-Tab Shift-Alt-Tab	Keçid sonrakı (əvvəlki) aktiv tapşırığa
Ctrl-Tab Shift-Ctrl-Tab	Çoxçərçivəli proqramların digər pəncərəsinə keçid və yaxud dialoq pənçərənin digər səhifəsinə
Alt-Esc	Digər nişana, yaxud digər məsələyə keçid
Ctrl-Esc	Əsas menyuya giriş
Ctrl-aralıq	Cari obyektin qeyd olunması və qeydin ləğv edilməsi
Alt-aralıq	Sistem menyusunun pəncərəsinə giriş
Alt-altından xətt çəkilmiş hərf menyunun baş hərfi	Alt-F kombinasiyası ilə File menyusu açılır
Alt-altından xətt çəkilmiş hərflər	Menyu altlığına giriş və əmrin icrası-baş hərfi ilə birlikdə sıxmaq lazımdır
Hərf (Adların başlanğıc hərfləri)	İş masası üzərində: digər nişana keçid faylın adının baş hərfindən
Alt-Enter	Qeyd olunmuş obyektin xassələri, geniş ekran rejiminə keçid və tərsinə
Ctrl-oxlar; Ctrl-Home; Ctrl-End; Ctrl-Pg Up; Ctrl-PgDown	Qovluq daxilində obyektləri qeyd etmədən faylların nişanlarına keçid
Ctrl-A(lat)	Qeyd etmək (hamısını)
Ctrl-X	Qeyd olunmuş obyektləri kəsmək
Ctrl-C	Qeyd olunmuş obyektlərin kopyasını çıxarmaq
Ctrl-V	Yerləşdirmək (qoymaq)
Ctrl-Z	Axırıncı əmrin ləğv edilməsi
F1	Ümumi arayışın çağırılması
F2	Qovluğun, yaxud nişanın adının dəyişdirilməsi
F3; Ctrl-F	Cari qovluğa faylların axtarışı proqramı çağırılır
F4	"Digər qovluğa keçid" siyahısı açılır, təkrar sıxdıqda qayıdır
Alt-F4	Carı proqram, yaxud pəncərə bağlanır
F5	Nişanlardan qeyd ləğv edilir; yenidən pənçərələrlə işi başlamaq olar
F6	"Digər qovluğa keçid" siyahısına düşürsünüz (əgər pəncərədə alətlər paneli varsa)
F10; Ctrl-F10	Pəncərə menyusunun sol yuxarı küncünə keçid
Shift-F10	Kontekst menyu çağırılır

Windows	Əsas menyunu çağırır
Windows-E	Bələdçini işə salır
Windows-F	Faylların axtarışı
Windows-Ctrl-F	Lokal şəbəkədə kompüterin axtarışı
Windows-V Windows-F7	Mübadilə buferinin baxışına keçid
Windows-M	Bütün pəncərələri bağlayıb aşağı (tapşırıqlar panelinə) atır (minimize)
Windows-Shift-M	Əvvəlcədən bağlanmış pəncərələri açır
Windows-D	Bütün pəncərələri açır və bağlayır
Windows-R	(Run) pəncərəsini çağırır - icra et
Windows-F1	Windows-un arayışını hər hansı bir proqramdan çağırır
Windows-Break	Sistem pəncərəsini çağırır
Windows-C	Control Panel pəncərəsini çağırır
Windows-K Windows-"+"	Xüsusiyyətlər-"Klaviatura" pəncərəsini çağırır
Windows-I	Xüsusiyyətlər-"Siçan"-Mouse pəncərəsini çağırır
Windows-Tab	Məsələlər panelində digər aktiv proqrama (yaxud düyməyə) keçid və pəncərənin açılması üçün Enter sıxılmalıdır
Alt-Backspace	Axırıncı əmrin ləğvi
F4	Axırıncı əməliyyatın təkrarı
Ctrl-Num5	Hamısını qeyd etmək
Alt-Num5	Cədvəli qeyd etmək
F8	Fraqmentin qeyd olunmasına başlamaq
Shift-F8	Qeyd olunmuş blokun ölçüsünün dəyişdirilməsi
Ctrl-Shift-F8	Düzbucaqlı blokun qeydinin başlanması
Ctrl-Backspace	Əvvəlki sözü pozmaq
Ctrl-Delete	Sonrakı sözü pozmaq
Shift-F10	Kontekst menyunu çağırmaq
F10 Alt	Menyuya giriş
Ctrl-F	Axtarış
Ctrl-H	Əvəzetmə
Shift-F4	Yeni axtarış və ya keçid
F5	Səhifəyə keçid
Shift-F5	Axırıncı düzəlişin yerinə keçid
F7	Mətnin yoxlanışı
Alt-F7	Növbəti səhifəyə keçid
Shift-F7	Server-Tezarus əmri
Alt-F3	Qeyd olunmuş sözün "avtotekst" menyusuna əlavə olunması
F3	Elementin adının öz adına dəyişdirilməsi
Ctrl-F3	Faylı silmə
Ctrl-Shift-F3	Faylı daxilə qoymaq
Ctrl-K	Hipermüraciət yaratmaq
Ctrl-aralıq Ctrl-Shift-Z	Simvolların formatlaşdırılmasını yığışdırmaq
Ctrl-D	Şrift vermək
Ctrl-Shift-F	Şriftin formatlaşması əmri
Ctrl-Shift-P	Şriftin ölçülərini dəyişmək
Ctrl-I	Şriftin maili yazılışı
Ctrl-B	Şriftin yağlı yazılışı
Ctrl-U	Şriftin qeyd edilərək yazılışı
Ctrl-Shift-W	Yalnız sözlərin qeyd olunması
Ctrl-Shift-D	İkiqat qeyd etmək
Ctrl-"="	Aşağı indeks
Ctrl-Shift-"="	Yuxarı indeks
Ctrl-Shift-A	Sərlövhə/sətir
Shift-F3	Sərlövhə/sətir/cümlə şəklində
Ctrl-Shift-K	Sözdəki hərflərin böyüdülməsi/kiçildilməsi
Ctrl-Shift-H	Gizli/adi mətn
Ctrl-Shift-Q	Şrifti simvola dəyişmək
Ctrl-Q	Abzasın əlavə formatlaşdırılmasının ləğvi
Ctrl-Shift-N Alt-Shift-Num	Abzasın adi stilə salınması
Ctrl-J	Abzasın sağdan və soldan bərabərləşdirilməsi
Ctrl-E	Abzasın mərkəzləşdirilməsi
Ctrl-L	Abzasın soldan bərabərləşdirilməsi
Ctrl-R	Abzasın sağdan bərabərləşdirilməsi
Ctrl-M	Abzasın yerinin sağa doğru sürüşdürülməsi
Ctrl-Shift-M	Abzasın yerinin sola doğru sürüşdürülməsi
Ctrl-T	Abzasın çıxışını böyütmək
Ctrl-Shift-T	Abzasın çıxışını kiçiltmək
Ctrl-0 (sıfır)
Ctrl-Shift-L	Sətri markerlə işarələmək
Ctrl-1	İnterval 1 sətir
Ctrl-2	İnterval 2 sətir
Ctrl-5	İnterval 1.5 sətir
Ctrl-Shift-S	Stil pəncərəsinə keçid və ya format əmri
Ctrl-defis
Ctrl-Shift-defis	Birləşmiş defis qoymaq
Ctrl-Shift-boşluq	Bölünməz boşluq işarəsi
Ctrl-Enter	Sətrin bölünməsi (qırığı)
Shift-Enter	Səhifənin bölünməsi (qırığı)
Ctrl-Shift-Enter	Sütunun bölünməsi (qırığı)
Alt-Shift-D	Hal-hazırki tarixin qoyulması
Alt-Shift-T	Saatın qoyulması
Alt-Ctrl-P	Qeydetmə rejiminə keçid
Alt-Ctrl-O	Struktur rejiminə keçid
Alt-Ctrl-N	Adi rejimə qayıdış
Alt-Ctrl-İ	Səhifənin çapdan əvvəlki görünüşü və geriyə
Ctrl-Shift-*	Oxunulmaz simvolların görünməsi
Ctrl-F4 (Ctrl-W)	Pəncərənin bağlanılması
Ctrl-N	Yeni boş pəncərənin yaradılması
Ctrl-F6	Növbəti pəncərəyə keçid
Ctrl-Shift-F6	Əvvəlki səhifəyə keçid
Alt-Ctrl-S	Pəncərə altının açılması\bağlanması
F6	Başqa pəncərə altına keçid
Alt-F10	Winword pəncərəsinin bütün ekrana yayılması
Ctrl-F10	Sənəd pəncərəsinin bütün ekrana açılması
Alt-F5	Bağlı Winword rejiminin qaytarılması
Ctrl-F5	Bağlı sənədin ekrana qaytarılması
Ctrl-F7	Cari pəncərəni oxlarla tərpətmək
Ctrl-F8	Pəncərənin şaquli ölçülərinin dəyişdirilməsi
Shift-F12	Faylın saxlanılması
Ctrl-N	Yeni sənədin yaradılması
Alt-Shift-sola ox	Sərlövhənin səviyyəsinin qaldırılması
Ctrl-F12 Ctrl-O	Faylın açılması
F12	"Save as" komandası
Ctrl-Shift-F12 Ctrl-P	Sənədin çapı
Alt-Shift-sağa ox	Başlığın aşağı endirilməsi
Alt-Shift-yuxarı ox	Seçilmiş fraqmentin yuxarı qaldırılması
Alt-Shift-aşağı ox	Seçilmiş fraqmentin aşağı aparılması
Alt-Shift-rəqəm	Başlıqların səviyyəsinin göstərilməsi
Alt-shift-a	Bütün mətnin göstərilməsi
Alt-shift-minus	Mətnin başlıq altında gizlədilməsi
Alt-shift-plus	Mətnin başlıq altından oxunması

İnternetdə informasiya axtarışı

İlk axtarış motoru 1990-cı ildə ortaya çıxan Archie oldu. Bunu Jughead-Veronica (1991), Vlib (1991), W3Catalog (1993) WebCrawler (1994), Aliweb (1994) kimi sistemlər davam etdirdi. 1994-cü ilin aprelində Yahoo açıldı. Yahoo 2002-ci ildə bəzi digər axtarış sistemlərini də alaraq daha da güclənmək istədi.

1998-ci ildə qurulan Google axtarış sahəsində uzun müddətdir bir nömrəli sistem olmağa davam edir. Buna səbəb kimi Google hər il özünü yeniləməsi, yeni texnologiyalar və əlavə funksiyaların inkişaf etdirilməsidir. Ancaq Google-ın əsas sirri PageRank texnologiyası hesab olunur.

Müasir Google demək olar ki, dünyanın bütün dillərində axtarış saytına malik olsa da, çox təəssüf ki, sadəcə bir necə böyük dildə ixtisaslaşmış axtarış həyata keçirir.

Google Images (images.google.com) vasitəsilə biz istənilən şəkli internet resurslarında axtarıb tapa bilərik. Hətta Google vasitəsilə şəkil axtarışımızı mürəkkəbləşdirərək istədiyimiz ölçü, fayl tipi (GIF, PNG, JPG kimi), istədiyimiz rəngləri seçmək şansımız vardır.

Google Videos (video.google.com) vasitəsilə biz istənilən videonu internet resurslarında axtarıb tapa bilərik. 2006-cı ildə xidmətə başlayan Google Videos eyni il içərisində Youtube-ni də böyük miqdarda vəsait xərcləyərək özünə qatmışdır. Bununla Google Videos bir nömrəli video axtarış sistemi olmuşdur. Burada istədiyimiz video saytlarında (youtube, dailymotion, aolvideos və digərləri) axtarış etmək, axtarışımızı daha da mürəkkəbləşdirmək mümkündür.

Google News xidməti xəbər saytlarında axtarış etmək istəyənlər üçün ilk mənbədir. 2006-cı ildə 200 illik xəbər arxivi də əlavə olunduqdan sonra Google News hətta istədiyimiz xəbəri bizə lazım olan zaman aralığında da axtara bilir.

2004-cü ildə bir Google xidməti əlavə olundu. Bu Google Book Search idi. Google Book Search tələbə, müəllim və digər kitab həvəskarlarına kitab axtarışı xidməti verir. Hətta bəyəndiyiniz kitabı öz kitabxananıza daxil edə bilərsiniz. Lakin kitabların endirilməsi və ya təkrar çap olunması mümkün deyil.

Google bir sirri daha mürəkkəbləşdirilmiş axtarışdır. Biz burada istədiyimiz dili (çox təəssüf ki, Azərbaycan dili hələ yoxdur), istədiyimiz fayl tipini (PDF, DOC, PPT və s.) və hətta bu axtarışı hansı sayt daxilində yerinə yetirmək istədiyimiz seçə bilirik.

Bundan başqa Google Linux, Google Scholar kimi ixtisaslaşmış və çox az tanınan Google axtarış xidmətləri də var.

Google günümüzdə bir necə rəqib olsa da (məsələn Yahoo, Bing və s.) 2010-cu il statistikasına görə internet istifadəçilərinin böyük əksəriyyəti Google xidmətlərindən istifadə edirlər.

İnternet şəbəkəsi

Yeni dərsin planı:

 1.Ümumi məlumat

 2.İnternetə qoşulma növləri

 3.Telekommunikasiya vasitələri

1.Ümumi məlumat

2 yanvar 1969-cu il İnternetin yaranma tarixi sayılır.Məhz bu gün ABŞ-ın Müdafiə Nazirliyi kompüter şəbəkəsi proyekti üzərində işə başlayıb.Aparılan tədqiqatlar nəticəsində ARPANET şəbəkəsi yaradıldı.Sonrakı mərhələdə ABŞ-ın elmi mərkəzlərini özündə birləşdirən Milli Elmi Fondun (NSFNET) şəbəkəsi yaradıldı.Bu şəbəkənin əsasını bir-biri ilə yüksək surətli xətlərlə əlaqələndirilmiş 5 super kompüter təşkil edirdi.Bütün istifadəçilər bu şəbəkəyə qoşulub bu kompüterlərin yaratdığı imkanlardan istifadə edə bilirdilər. NSFNET tezliklə ARPANET-i əvəz etdi.90-cı illərdə bütün dünya şəbəkələri birləşib İnternet ümumdünya kompüter şəbəkəsini yaratdılar.İndi İnternet milyonlarla kompüterlərin şəbəkəsidir.

Gündəlik həyatında hər bir insana həm əmək fəaliyyətində, həm də mədəni-məişət sahəsində aktual və faydalı informasiya tələb olunur. Belə informasiyanın əldə edilməsində informasiya sistemləri ilə yanaşı İnternet şəbəkəsi də əhəmiyyətli rol oynayır.

Yeni informasiya texnologiyalarının intensiv inkişafı və geniş tətbiqi insanların illər ərzində yaratdığı və topladığı ənənəvi informasiya resurslarını elektron formaya çevirməyə və informasiya resurslarının yeni  elektron növünü yaratmağa imkan verdi. Yeni keyfiyyətə malik olan elektron informasiya resurslarının toplanması, saxlanması, axtarışı və əldə edilməsi daha rahat və əlverişli olduğundan, onlar daha geniş yayılır və istifadə edilir. Hazırda İnternet texnologiyalarından şəbəkə mühitində işləməsi nəzərdə tutulan həm ixtisaslaşdırılmış, həm də ümumi təyinatlı informasiya sistemlərinin qurulmasında geniş istifadə olunur. Strukturuna  görə İnternet müxtəlif tipli elektron informasiya resurslarını özündə toplayan və onlara müraciət üçün sadə interfeysə malik olan nəhəng, lakin kifayət qədər çevik informasiya – kompüter şəbəkəsidir. Son illər ərzində İnternet şəbəkəsi əsasında istifadəçilərə müxtəlif informasiya xidmətləri göstərilən çoxlu sayda informasiya sistemlərinin serverləri qurulmuş və fəaliyyət göstərirlər.

İnternet mühitində işləyən informasiya – axtarış sistemini (İAS) lokal və şəbəkə mühitlərində fəaliyyət göstərən İAS – dan fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətlər mövcuddur. Onlardan biri də İnternet – də informasiya resurslarının elektron varinatında olmasıdır. İnternet -in informasiya resurslarının əsas növləri aşağıdakılardır:

Elektron nəşrlər – periodik elektron jurnalları, qəzetlər, xülasələr,

bülletenlər, kitablar, konfrans materialları və s.

Elektron kitabxanalar - ənənəvi kitabxanaların, kataloqların və s.

elektron variantları;

İnternet – in informasiya massivləri – WEB sənədləri, FTP arxivləri,

Gopher – in, Usenet-in resursları və s.

Xüsusi təyinatlı informasiya resursları – xüsusi məqsədlər üçün

İnternet -də yerləşdirilən məlumatlar, hesabatlar, elmi tədqiqatların nəticələri, nəşr edilməsi üçün məqalələr, müxtəlif sənədlər və s.

         Internetdə informasiya serverlərdə saxlanılır. Serverlərin öz ünvanları olur və onlar xüsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar. Onların köməyilə poçtu və faylları göndərmək, verilənlər bazasında informasiya axtarışını aparmaq və s. həyata keçirmək mümkündür. Serverlər arsında informasiya mübadiləsi yüksək sürətli rabitə kanalları ilə həyata keçirilir. Ayrı-ayrı istifadəçilərin İnternet-in informasiya resurslarına daxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korparativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keçirilir. Provayder kimi kliyentlərlə əlaqə saxlaya bilən və Ümumdünya şəbəkəsinə çıxışı olan hər hansı bir təşkilat iştirak edə bilər.

         İnternet prinsipi üzrə təşkil edilmiş korporativ şəbəkələrə “İntranet” deyilir.

İnternet şəbəkəsinin sadələşdirilmiş arxitekturası verilmişdir.

         Burada yerləşdirilmiş proqram təminatı vasitəslə şlüzdən keçən bütün məlumatlar emal olunur. Hər bir şlüzün öz IP (İnternet Protocol) ünvanı olur.

    Verilənlərin ötürülməsinin yüksək sürətli magistralı kimi xüsusi ayrılmış telefon xətləri, optik liflər və peyk rabitə kanalından istifadə oluna bilər.İnternetə qoşulmaq istəyən təşkilat xüsusi kompüterdən istifadə edir ki, buna şlüz (gateway) deyilir.

         Əgər şlüzün qoşulduğu lokal şəbəkəyə ünvanlaşdırılmış məlumat daxil olubsa, həmin məlumat bu lokal şəbəkəyə ötürülmüş olacaq. Əgər məlumat digər bir şəbəkəyə aid olarsa, o zaman məlumat növbəti şlüzə ötürüləcək. Hər bir şlüz və şəbəkələr haqqında müfəssəl informasiyaya malik olur. Hər bir məlumat lokal şəbəkədən şlüz vasitəsilə İnternet-ə ötürülərsə, bu halda ən “tez” yol seçilir. Şlüzlər protokol vasitəsilə bir-birilə marşurutlar və şəbəkənin vəziyyəti haqqında informasiya mübadiləsini aparırlar.

         Bəzi kompüterlər provayder rolunda çıxış edə bilirlər. Provayder İnternetdə öz şlüzünə malik olur və o, digər kompaniyalara və ayrı-ayrı istifadəçilərə bu şlüz vasitəsilə şəbəkəyə daxil olmağa icazə verir. Şlüz, məlumatların lazımi ötürmə marşrutlarını seçməklə bərabər, şəbəkənin ayrı-ayrı hissələrində nasazlıqlar baş verən məlumatların ötürülmə marşrutlarını təshih etmək üçün daha böyük şəbəkəyə qoşulan altşəbəkələrin parametrləri haqqında məlumata malik olmalıdır.

         Şlüzlər daxili və xarici olmaqla 2 cür olur. Kiçik altşəbəkədə yerləşən şlüzlər daxili şlüzlər adlanır və bunun vasitəsilə daha böyük korporativ şəbəkə ilə rabitə qurulur. Belə şlüzlər arasında rabitə daxili şlüz protokolu (İGP – İnternal Gateway Protocol) vasitəsilə təmin edilir. Xarici şlüzlər İnternet-ə oxşar şəbəkələrdə tətbiq edilir və xırda altşəbəkələrdə əmələ gələn dəyişikliklə əlaqədar onun sazlanması dəyişir. Xarici şlüzlər arasında rabitə xarici şlüzprotokolu (EGP – Exterior Gateway Protocol) vasitəsilə həyata keçirilir.

         İnternet şəbəkəsində işləmək – kommunikasiya protokollar ailəsindən istifadə etmək deməkdir. Bu protokollar ailəsi TCP/IP (Transmission Control Protocol/ İnternet Protocol – Verilənlərin ötürülməsinin idarə olunması/ İternet protokolu adlanıb), qlobal şəbəkələrdə və bir çox lokal şəbəkələrdə verilənlərin ötürülməsi üçün istifadə edilir. Onun tərkibinə, tətbiqinə görə aşağıdakı qruplara bölünən protokollar daxildirlər:

                       OSI modeli                                                   TCP/IP

Tətbiq səviyyəsi                             

Nümayiş səviyyəsiİstifadəçinin şəbəkə interfeysi səviyyəsiNəqliyyat səviyyəsiŞəbəkə səviyyəsiKanal səviyyəsiFiziki səviyyə

         Iki kompüter arasında verilənlərin ötürülməsini idarə edən nəqliyyat

protokolları;

Verilənlərin ünvanlarını emal edən və lazım olan ünvana qısa yolu təyin

edən marşrutlaşdırma protokolları;

Kompüterin unikal nömrəsinə və ya adına görə onu aydınlaşdıran,

şəbəkə ünvanını dəstəkləyən protokollar;

Bütün mümkün şəbəkə xidmətlərinə daxil olmanı təşkil edən tətbiqi

protokollar;

Uyğun marşrutlar haqqında şəbəkəyə lazımi məlumatı, şəbəkənin

vəziyyəti haqqında informasiyanı verən, həmçinin  lokal şəbəkələr üçün verilənləri emal edən şlüz protokolları;

Kliyentin şəbəkədə rahat işləməsini təmin edən və yuxarıdakı

protokollara aid olmayan digər protokollar.

         TCP/IP arxitekturası etalon model əsasında qurulmuşdur, lakin OSI modelinin 3 birinci səviyyələri burada bir səviyyədə birləşdirilmişdir:

Istənilən sənəd və ya məlumat, tətbiqi proqramlardan (tətbiq səviyyəsi) şəbəkəyə göndərilir. Sonra modem və telefon rabitə xətti vasitəsilə (Nəqliyyat səviyyəsi) məlumat İnternet şəbəkə qovşağına düşür və sonra şəbəkə proqramları (Şəbəkə interfeys) vasitəsilə qlobal şəbəkənin rabitə qovşaqlarına (Fiziki səviyyə) verilir. hər bir səviyyənin proqramı, məlumatı və ya ötürlən sənədin məzmununu bilmədən, özünə uyğun sürətdə emal edir.

2.İnternetə qoşulma növləri

İlk vaxtlar İnternet (o vaxtlar ona “ARPANET” deyirdilər) daimi şəbəkəyə qoşulmuş olan kompüterlərdən ibarət idi ki, həmin kompüterlərin hər biri qeyd edilmiş ünvana (domen adlarına), malik idilər.

         Sonralar isə seans qoşulması köməkliyi ilə telefon xətti vasitəsilə şəbəkəyə daxil olma ideyası əmələ gəlir. Telefonun köməkliyi ilə Siz artıq şəbəkənin daimi “vətəndaşı” olan kompüterlə əlaqə saxlayır, ona qoşulur və beləliklə də İnternet – in bir hissəsinə çevrilmiş olursunuz. Təbii olaraq, bu halda bütün istifadəçilərə pullu xidmət göstərən bir çox təşkilatlar yaranır. Beləliklə də, ilk provayderlər əmələ gəlirlər.

         Provayderlər rolunda güclü server, çoxlu sayda giriş telefon xətlərini, daha doğrusu, ayrılmış rabitə kanalını almaq üçün müəyyən məbləğdə pula malik olan istənilən şəxs çıxış edə bilər. Həmin kanal –provayderi son istifadəçidən fərqləndirən əsas amildir. Provayderlər İnternet -də informasiyanın ötürülməsi üçün xüsusi yüksək sürətli rabitə kanallarından, məsələn, lifli-optik kabeldən və ya peyk əlaqəsindən istifadə edirlər. Bu rabitə kanalları sayəsində yüz və minlərlə istifadəçilər İnternet -də çox rahat bir şəraitdə eyni zamanda işləyə bilirlər. Əlbəttə ki, müəyyən anlarda kanalın tutumu kifayət etmir, bu halda ya onu təkmilləşdirib, tutumunu artırırlar, ya da ki, rabitə əlaqəsi xeyli pisləşir.... Məhz qoşulma tipindən və istifadəçi ilə provayder arasındakı  rabitə kanalının buraxma qabiliyyətindən asılı olaraq, İnternet -ə daxil olma növləri 2 böyük qrupa bölünür:

         Seans qoşulması. Qoşulmanın bu növündə istifadəçi şəbəkəyə daimi qoşulmayıb, ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa müddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur. Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı üçün uyğun pul məbləği ödənilir və şəbəkədə verilənlər  analoq formasında ötürülürlər.

         Daimi qoşulma. Bu halda kompüter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində ötürülürlər. Yalnız trafikə kompüter tərəfindən qəbul edilən və göndərilən verilənlərin həcminə görə pul ödənilir.

         İnternet -ə qoşulmanın bu iki növü bir birindən təkçə istifadəçinin İnternet -də olma vaxtı ilə deyil, həmçinin iş sürəti ilə də fərqlənirlər. Daimi qoşulmada kompüter şəbəkədə tam hüquqlu olur və özünün İP- ünvanına malik olur ki, bu halda da İnternet -in istənilən istifadəçisi bu kompüterə qoşula bilər.

         Seans qoşulmasında isə, İP-ünvan ancaq seans müddətində kompüterə mənimsədilir və bunun üçün çoxlu sayda boş olan ünvanlar içərisindən təsadüfi ünvan seçilir. Buna görə də ona dinamiki İP-ünvan deyilir.

Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi- telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir. Bu halda verilənlərin qəbul olunma sürəti modemin tipi, son nöqtədə telefon xəttinin keyfiyyəti və Avtomatik Telefon Stansiyasının (ATS) tipi kimi bir neçə amillərdən asılıdır. Müasir modemlərdə verilənlərin  ötürülmə sürəti ən yaxşı halda 56 Kbit/s (7Kb/s, 420 Kb/dəq və ya 25 Mb/saat) olur. Lakin informasiyanın ötürülmə sürəti isə bir qədər az olub, 33 Kbit/s-ə bərabər olur. Bu sürət vasitəsilə nə şəbəkədə filmə baxmaq mümkün olur, nə də ki, keyfiyyətli musiqini dinləmək olar.

         İnternet -ə qoşulmanın üsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır. Bu cür qoşulma növündə 2 rabitə kanalından istifadə olunur. İnformasiya, o cümlədən də səhifələrin və faylların açılması üçün əmrlər və sorğular ötürüldükdə, istifadəçi standart Dial-Up rejimində işləyən peyk kanalından istifadə edir, ki, bu halda verilənlər axının sürəti modemin sürətindən 4-8 dəfə (256-512 Kbit/s) çox olur. İnternet -də işləyən zaman kompüterə daxil olan verilənlərin həcmi kompüterdən xaric olunan verilənlərə nisbətən 10 dəfə çox olduğuna görə İnternet -ə daxil olmanın bu üsulla təşkil olunması daha məqsədə uyğun sayıla bilər. Bu halda böyük “kütlə” şəklində olan informasiyanı qəbul etmək üçün heç də telefon xəttindən asılı vəziyyətdə qalmaq lazım deyildir-peykdən gələn giriş siqnalı həmişə əldə oluna bilər. Burada hətta bəzi səhifələrə və fayllara abunə də yazılmaq mümkün olur ki, onlar kompüterə müəyyən zaman anlarında daxil oluna bilərlər. Bundan əlavə, peyk rabitə kanalının köməkliyinilə onlarla və hətta yüzlərlə peyk televiziya kanallarına pul ölmədən baxmaq və xoşunuza gələn proqramı sərt diskə də köçürmək mümkün olur., siqnalkın ötürülməsində gecikmələr baş verir. Belə ki, Sizin göndərdiyiniz sorğunun provayderin serverinə çatması, onun emal nəticəsinin isə Sizin kompüterə verilməsi üçün on saniyələrlə vaxt tələb olunur ki, bu da sürətli peyk kanalının bütün üstünlüklərini aşağı salmış olur.

         “Mobil” telefonlardan İnternet -ə qoşulmanın öz xüsusiyyətləri vardır: birincisi, telefon ekranının kiçik olması sadəcə olaraq, saytlara onların adi formatında baxış keçirtməyə imkan vermir; ikincisi, “mobil” kanal üzrə verilənlərin ötürülmə sürəti çox da böyük olmayıb, 14,4 Kbir/s-ə bərabərdir. Məhz buna görə də, mobil qurğular üçün xüsusi WAP protokolu işlənmişdir ki, onun vasitəsilə mobil telefonun ekranına yalnız telefon displeyinin ölçülərinə görə optimallaşdırılmış mətn informasiyasını çıxarmaq mümkün olur. Onun vasitəsilə istənilən e-mail məktubunu oxumaq, birjalardakı aksiyaların kursu ilə tanış olmaq, hava məlumatını və digər informasiyaları əldə etmək mümkün olur. “Mobil” telefonun inkişafında yeni mərhələ verilənlərin paket şəklində ötürülməsini təmin edən GPRS protokolunun tətbiqi olmuşdur. Bu halda şəbəkə üzrə verilənlərin ötürülmə sürəti artmış və bir saniyədə on kilobitlərə bərabər olmuşdur. Nəzəri olaraq, bu sürət 100Kbit/s olur ki, bu da adi modemin işləmə sürətindən iki dəfə çoxdur.

         İnternet -ə məftilsiz qoşulmanın daha bir üsulu da mövcuddur ki, bu da Wi-Fi qoşulmasıdır. Burada verilənlərin ötürülmə sürəti 10 Mbit/s-yə qədər ola bilər. Bu kanal vasitəsilə İnternet -də işləmək üçün bizə Wi-Fi adapteri ilə təchiz edilmiş noutbuk və ya cib kompüteri və məftilsiz şəbəkə lazım olacaqdır. Hal-hazırda Wi-Fi İnternet -ə (Xot-spata) daxil olma nöqtələri aeroportlarda, dəmir yolu vaqzallarında, iri əyləncə mərkəzlərində və hətta bəzi restoronlarda da olur. Onların bəziləri kommersiya əsaslarında, bəziləri isə Yandex Wi-Fi (http:\ wifi.yandex.ru) proqramı çərçivəsində pulsuz daxil olma imkanı verir.

         Artıq modemlərin dövrü yavaş-yavaş geridə qalır. Statistika göstərir ki, artıq istifadəçilərin 30%-i cəld işləyən rabitə kanallarının köməkliyi ilə şəbəkəyə daimi qoşulmağa üstünlük verirlər.

         Hal-hazırda klassik “nəqliyyat magistralı” kimi xüsusi ayrılmış lifli optik kanaldan istifadə olunur. Lakin bu çox baha başa gəldiyindən, bundan ancaq çox iri kompaniyalar istifadə edə bilirlər. Lakin bundan daha sadə və çox da baha olmayan ADSl (Asymmetric digital subscriber lines-Assimmetrik rəqəmli abunəçi xətti) variantı mövcuddur.

         Bu texnologiya rəqəmsal rabitəsində həqiqi inqilab yaratdı. Bildiyimiz kimi, Dial-Up ilə işlədikdə keyfiyyətindən asılı olan və yavaş işləyən analoq rabitədən istifadə olunurdu. Şəbəkə üzrə verilənlərin ötürülməsi üçün istifadə edilən rəqəmsal rabitəsi daha böyük üstün cəhətlərə malik olub, yaxşı perspektivə malikdir.

         ADSL texnologiyası əsasında istifadəçiyə çox da pis olmayan bir komprommis variant təklif edilir: əvvəllər olduğu kimi, burada da telefon xəttindən istifadə olunur, lakin bu halda telefon həmişə boş qalır. Buna görə də şəbəkədən ayrılma baş vermir. Bundan əlavə, burada verilənlərin ötürülmə sürəti də artır və informasiyanı qəbul etmə rejimində sürət 8Mbit/s, informasiyanı ötürdükdə isə -1,5 Mbit/s olur. Bu isə, bildiyimiz kimi, peyk rabitəsindən 3-4 dəfə, modemdən isə 30dəfə çoxdur. Həqiqətdə isə real sürət bundan az olub, 300-312 Kbit/olur.

3.Telekommunikasiya vasitələri

Telekommunikasiya vasitələri- uzaq məsafəyə informasiya ötürülməsini və qəbulunu təşkil edən texniki vəzifələrdir. Dünyada olan ixtiyari informasiyanı əldə etmək üçün kompüter, tələb olunan informasiya bazasına daxil olmaq imkanına malik olmalıdır. Bu da,öz növbəsində, bütün kompüterləri nəhəng bir hesablama şəbəkəsi şəklində birləşdirməyi tələb edir.

         Keçən əsrin 60-80-ci illərində böyük universal kompüterlər uzaq məsafədə yerləşən terminal qruplarına malik idilər. Bu terminallar bir neçə istifadəçiyə eyni zamanda kompüterlə işləmək imkanını verirdi. Terminalların kompüterlə birləşmə texnologiyası ilk hesablama şəbəkələrinin yaranma əsaslarını qoydu.

         Daha sonralar qlobal şəbəkələr meydana gəlir ki, bunlar vasitəsilə daha uzaq məsafələrdə olan kompüterlər bir-birilə birləşə bilirlər. Qlobal şəbəkəyə misal olaraq, İnternet şəbəkəsini göstərmək olar. Lokal şəbəkələrdə yerləşən kompüterlər arasında məsafə kiçik olduğuna görə, onlar arasında informasiya mübadiləsini çox asan həyata keçirmək mümkündür. Uzaq məsafədə yerləşən kompüterlər arasında informasiya mübadiləsini təşkil etmək üçün şəbəkə ünvanını vermək və lazımi rabitə əlaqəsini qurmaq lazımdır. Bu da müəyyən vaxt sərf olunmasını tələb edirdi. Digər kanallar istismar üçün bir qədər bahalı olduğundan və qlobal şəbəkəyə yalnız məhdud sayda kliyentlər daxil ola bildikləri üçün informasiya mübadiləsinin əsas kanalı kimi telefon xəttindən istifadə edilirdi.

         Telefon xətti ilə kompüter əlaqəsini yaratmaq üçün lazım olan ilk qurğu 70-ci illərin əvvlində istehsal edilmişdir. Buna modem (modulyator - demodulyator) qurğusu deyilir. Bu qurğu kompüterə qoşulur və telefon kanalı vasitəsilə verilənləri ötürmək və qəbul etmək imkanına malik olur.

         Hal-hazırda müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən küllü miqdarda müxtəlif modemlər mövcuddur. Bu modemlər vasitəsilə sifariş olunan telefon nömrəsini yığmaq, xətt məşğul olduqda bir daha yenidən zəng etmək, telefon dəstəyini “qaldırmaq”, avtocavab rejimində işləmək, qəbul edilmiş səs informasiyasını fayl şəklində diskə yazmaq mümkündür. Bütün dünya şəbəkələrinin əksər hissəsi modemlərin köməyilə təşkil olunmuşdur.

         Son zamanlar inteqrasiya xidmətlərinə malik telefon şəbəkəsindən (ISDN-İntegrated Services Digital Network) istifadə edilir. Bunun yaradılmasında əsas məqsəd, verilənlərin ötürülmə sürətinə olan məhdudiyyətləri aradan qaldırmaq və eyni zamanda mövcud olan telefon xətləri ilə işləmək imkanına malik olmaqdır. Bu cür şəbəkənin əsas iş prinsipi siqnalların rəqəmli emalıdır. Ondan əlavə, bu şəbəkələr çoxkanallı olurlar. Belə şəbəkəyə qoşulmaq üçün baza və genişləndirilmiş interfeyslərdən istifadə etmək lazımdır.

         Baza interfeysində avadanlıqların sayı minimum olur və o kliyentə 2 kanal təklif edir: səs üçün və ya 64 Kbit/san sürətlə verilənlərin ötürülməsi üçün, bir də xidməti kanal. Xidməti kanal vasitəsilə abonent avadanlığının telefon şəbəkəsi ilə informasiya mübadiləsini təşkil etmək mümkündür. Genişləndirilmiş interfeys baza interfeysinin genişlənmiş variantı olub, əlavə olaraq  burada 30 informasiya kanalı ayrılır. Bu informasiya kanallarında telefon nömrələri heç də kanala birdəfəlik bağlanmır. Yüsək sürətlə verilənləri ötürmək üçün “invers multipleksləşdirmə” kimi xüsusi proqramdan istifadə edilir. Bu halda bir neçə informasiya kanalından eyni zamanda istifadə etmək mümkün olur.

         Kanalın buraxma qabiliyyətini artırmaq üçün peyk rabitə kanallarından istifadə olunur. Bu məqsədlə kliyent kiçik ölçülü parabolik peyk antenasına malik olmalıdır. Belə şəbəkəyə yenə də əvvəldə olduğu kimi, telefon kanalı ilə sorğu göndərilir, informasiya isə peyk rabitə kanalı ilə qəbul edilir. Belə rabitə kanalında hər bir istifadəçi göndərdiyi sorğuya nəzərən, daha çox informasiya almaq imkanına malik olur. Təbii olaraq, belə hallarda, siqnalın qəbul olunma sürəti şəbəkəyə verilən sorğunun sürətindən qat-qat çox olmalıdır. Bundan əlavə, belə kanallarda verilənlərin ötürülmə etibarlılığı da artır.

         Fərdi kompüterlərin meydana gəlməsi qlobal şəbəkələrə böyük təsir göstərərək, onların kəmiyyət və keyfiyyət cəhətcə yaxınlaşmasına səbəb olmuşdur.Bu artımın çox hissəsini isə istifadəçidə olan kompüter və modemlər təşkil etmişdir.

         Bütün qlobal şəbəkələr bir-birilə əlaqədardırlar, lakin onlardan bəziləri adi rabitə vasitələri kimi teleqraf, telefaks, teleks, adi poçt xidmətləri də göstərə bilirlər. Bunun üçün şəbəkəni xüsusi qovşağı olur ki, onlar elektron poçtu ilə məktub və digər materialları qəbul edir və sonra onları faksla lazımi telefon nömrəsinə göndərirlər.

         Belə şəbəkə ilə həmçinin adi məktub və teleqramları da göndərmək mümkündür. Belə halda elektron poçtu ilə şəbəkənin xüsusi qovşağına mətn göndərilir. Orada o aydınlaşdırılır, zərfin daxilinə qoyulur və adi poçtla məktubu alacaq şəxsə göndərilir.

         Şəbəkənin bu cür böyük imkanları lokal və qlobal şəbəkələr arasında olan prinsipial fərqi aradan qaldırır. Şəbəkələrin belə sürətlə inkişaf etməsi telekommunikasiya şəbəkə və vasitələrin geniş inkişafı nəticəsində mümkün olmuşdurş “İnternet”-də olan elektron poçtu vasitəsilə 130 ölkəsində olan şəbəkə kliyentlərinə məktub göndərmək mümkündür.. Bütün dünyada serverlər miliyonlarla müxtəlif fayllara daxil olmağı təmin edir.

         Müasir qlobal kompüter şəbəkələri mövcud olan rabitə vasitələrinin üstün xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir və böyük həcmli müxtəlif informasiyaların böyük sürətlə və etbarlılıqla ötürülməsini təmin edir.

         Modem kompüter  ilə telefon xətti arasında rabitə qurğusu olub, rəqəm elektrik sinallarını analoq formasına və əksinə  avtomatik çevirmək üçün tətbiq edilir. Bu onunla əlaqədardır ki, kompüter yalnız rəqəm, telefon xətti isə- analoq  siqnalları ilə işləyir. Rəqəm siqnallarının analoq formasına çevrilmə prosesi texnikada modulyasiya, əks istiqamətdə çevrilmə isə demodulyasiya adlanır.

         Adətən analoq siqnalları 3 parametrlə xarakterizə olunur: amplitud, tezlik və faza. Müasir modemlərədə hər 3 xarakteristikadan istifadə olunur. Modem kompüterdən 3”bit” informasiya qəbul edir, sonra isə onu analoq siqnalı formasında xəttə göndərir. Bu analoq siqnalının amlitudu qəbul olunmuş birinci bitə ,tezliyi ikinci bitə və fazası isə üçüncü bitə uyğun gəlir. Modem – qəbuledici bu cür informasiyanı qəbul edərək, analoq siqnalını aydınlaşdırır və onu göndərlimiş 3”bit”  şəklinə salır. Ilkin analoq siqnalı aparıcı tezlikli siqnal adlanır.1500 Hs tezlikli belə siqnallardan telefon rabitə xətlərində istifadə olunur və həmin siqnal modem- ötürücü vasitəsilə lazımi çevrilməyə məruz qalır. Telefon xəttində aparıcı tezlikli siqnalın olması modemlər arasında əlaqənin yaranma əlamətinin göstəricisidir.

         Modemin buraxma qabiliyyəti aşağıdakı 2 parametrlə xarakterizə olunur: informasiyanın ötürülmə sürəti və analoq siqnalındakı rəqəm informasiyanın tutumu. İnformasiyanın ötürülmə sürəti bodlarla ölçülür və o, modemin bir analoq siqnalından digərinə keçmək qabiliyyəti ilə təyin edilir. Belə ki, əgər modem, analoq siqnalının xarakteriskasını bir saniyədə 2400 dəfə dəyişirsə, onda onun verilənlərinin ötürmə sürəti 2400 bod olacaq.

         Bir analoq siqnalında rəqəm informasiyasının tutumu həmin siqnallardakı bitlərin sayı ilə təyin edilir. Modemin buraxma qabiliyyəti bu 2 parametrin hasilinə bərabər olub, bps (bit/san)-lə ölçülür. Əgər modem 2400 bod sürətə, analoq siqnalları isə 4 bitlik informasiyaya malik olarsa, o zaman modemin buraxma qabiliyyəti 9600bps olacaq.

         Rabitəyə qoşulduqda hər iki modem eyni bir sürətlə işləməli və eyni bir modulyasiya üsulundan istifadə etməlidir. Əks təqdirdə rabitəni əldə etmək mümkün olmaz. Buna görə də, hər bir modem verilənlərin ötürülməsinin standart sürətinə malik olmalıdır. Hal-hazırda əsasən 9600, 14400, 28800, 33600, 56000, 100000 bps ötürmə sürətinə malik olan modemlərdən istifadə edilir. Ötürmə sürəti modemin modulyasiya üsulunu təyin edir. Modem lazımi maksimal sürətə malik olmaqla bərabər, həmçinin rabitənin digər tərəfindəki modemin kiçik ola bilən sürəti ilə də işləməyi bacarmalıdır. Kiçik sürətə keçmək məcburiyyəti keyfiyyətsiz telefon xətlərindən istifadə etdikdə baş verir.

         İnformasiyanın sıxlaşdırılması. Rabitə xəttinə informasiyanı ötürməmişdən əvvəl daha böyük miqdarda informasiyanı ötürmək üçün mütləq həmin informasiyanı sıxlaşdırmaq lazımdır. Sıxlaşdırma prinsiplərindən biri ondan ibarətdir ki, təkrar olunan simvol və kodlar ardıcıllığı daha qısa şəkildə yazılmış kodla əvəz edilir. Məs, AAAAAVVVVSSSSSS=5A4V6S.

         Sıxlaşdırmanın digər bir üsulu qısaldılmış baytlardan istifadə edilməsidir. Aydındır ki, bayt özü 8 bitdən ibarətdir, amma 5 bitdən ibarət olan informasiya qrupu bir baytdan başlayıb, digər baytda qurtara bilər. Bu cür qısaldılmış bayt birləşmələrinin uzunluğu müxtəlif ola bilər. Əksər hallarda ən çox rast gəlinən simvollar bitlərin qısaldılmış ardıcıllığı ilə kodlaşdırıla bilirlər. Hal-hazırda informasiyanın sıxlaşdırmasının mürəkkəb alqoritmləri əsasında işləyən külli miqdarda proqram – arxivatorlar işlənib hazırlanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ən kiçik sıxlaşdırma vahidi informasiyanın tipindən asılı olaraq, informasiya blokudur. Ən geniş yayılmış proqram arxivatorlardan – Rar və Zip proqramlarını göstərmək olar.

         Verilənlərin sıxlaşdırılmasını modemin daxilində yerləşdirilmiş sıxlaşdırma protokolu (MNR5), həmçinin verilənlərin ötürülmə kanallarının özü həyata keçirirlər.

         Səhvlərin tapılması və təshihi. Növbəti informasiya blokunu göndərdikdən sonra modem, rabitə xəttinin digər tərəfində olan modem tərəfindən bu informasiya blokunun düzgün qəbulu haqqında təsdiq cavabını gözləyir. Əgər informasiya səhv qəbul olunubsa, bu halda qəbuledici modem göndərilən blokun təkrarən göndərilməsi üçün siqnal göndərir. Səhvlərin bu təshih üsulu ARQ (Automatic Repaet request – təkrarın avtomatik üsulu) adlanır. Bəzi rabitə kanalları informasiya ötürülməsi zamanı əmələ gələ bilən səhvlərin müəyyən miqdardan kənara çıxmamasına nəzarət edir. Əks halda, modem-qəbuledici modem-vericiyə təklif edir ki, daha alçaq sürətə keçsin və ya ötürülən blokların sayını azaltsın.

         Ötürülən informasiyaya nəzarət üçün hər bir informasiya bloku müəyyən nəzarət cəmi ilə təmin olunur. Bu cəmi əldə etmək üçün ötürülən blokun bütün bitlərinin üzərində müəyyən hesab əməli aparılır. Bu rəqəmin tapılma alqoritmi elə qurulmalıdır ki, istənilən bitin təhrif olunması nəzarət cəminin dəyişməsinə səbəb olsun. Modem-qəbuledici, növbəti informasiya blokunu qəbul etdikdən sonra göstərilən alqoritm üzrə nəzarət cəmini tapır və onu cari alınmış cəm ilə müqayisə edir. Cəmlər bir-birilə üst-üstə düşdükdə, blokun düzgün ötürülməsi təsdiq edilir. Cəmlər bir-birinin üstünə düşmədikdə, bu ötürmə zamanı səhvə yol verildiyini göstərir və bu barədə modem-qəbuledici həmin blokun təkrarən göndərilməsi üçün siqnal göndərir. Səhv alınmış nəzarət cəminin təhrif olunmuş verilənlərə uyğunluq ehtimalı çox kiçikdir.

         Səhvlərin təshihi modem daxilində olan səhvlərin təshih aparat protokolu (MNP4), həmçinin faylların ötürülmə protokolunu formalaşdıran kommunikasiya protokolu (məs, Xmodem) vasitəsilə də həyata keçirilə bilər.

         Modemlərin iş rejimləri. Kompüterə qoşulmuş modem aşağıdakı iki rejimdən birində işləyə bilər: verilənlərin ötürülməsi rejimi (modem is online) və əmrlər rejimi. Verilənlərin ötürülməsi rejimində modem kompüterdə ona göndərilən bütün informasiyanı verilənlər kimi qəbul edib, onu analoq siqnalına çevirir və telefon xəttinə ötürür. Əmrlər rejimi isə modemi idarə edir. Bu rejimdə kompüterlər tərəfindən verilən xüsusi əmrlərdən istifadə edilir, modem özü isə sərbəst olaraq ayrıca işləyir. Modem kompüterdən simvollar sətrini aldıqda o, bunu əmrlər kimi başa düşür. Əgər bu əmr aydınlaşdırılarsa, o zaman modem bunu icra edir, əks halda isə modem onu bir səhv kimi qəbul edir.

         Əmrlər rejiminin bir növü zəngi gözlətmək rejimidir. Bu hlda modem elə bir gözləmə vaziyyətini alır ki, o, istənilən anda telefon dəstəyini qaldırmaq və xəttin o biri tərəfində olan modemlə rabitə qurmaq vəziyyətinə malik olsun.

         Baxmayaraq ki, modemin əmrlər toplusu onu istehsal edən firmadan və istehsal olunduğu ildən asılıdır, bütün modemlər üçün eyni olan bir sıra əmrlər də mövcuddur. Bu əmrlərə aşağıdakılar aiddir: telefon dəstəyini qaldırmaq, lazımi nömrəni yığmaq və iş rejimini əldə etmək.

         Modemi qoşduqdan sonra onda əmrlər rejimi işləməyə başlayır. Verilənlərin ötürülməsi rejimi telefon dəstəyini qaldırmaq və lazımi nömrəni yığmaq əmri veriləndən sonra həyata keçirilir. Əks istiqamətdə bir rejimdən o birisinə keçmək üçün isə xüsusi kodlar ardıcıllığından (escape-ardıcıllıq) istifadə edilir. Bu kod modem tərəfindən verilənlərin ötürülməsi rejimini həyata keçirmək əmri kimi qəbul edilir.

         Müasir kommunikasiya proqramlıarı istifadəçiyə imkan verir ki, o ardıcıllığı və miqdarı həll olunan məsələdən asılı olan modemlərin əmrlərini öyrənmək funksiyasından azad olunsun.

Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:

1.İnternet nədir?

2. İnternet -in informasiya resurslarının əsas növləri hansılardır?

3. Internetdə informasiya harada saxlanılır?

4. Serverlər necə idarə olunurlar?

5. İnternet prinsipi üzrə təşkil edilmiş korporativ şəbəkələr necə adlanır?

6. Şlüz nəyə deyilir?

7. Şlüzlərin neçə növü vardır?

8. Kommunikasiya protokollar ailəsinə hansı protokollar daxildir?

9. İnternetə qoşulmanın hansı növləri vardır?

10. Seans qoşulması hansı funksiyanı yerinə yetirir?

11. Daimi qoşulma seans qoşulmadan hansı xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir?

12. “Mobil” telefonlardan İnternet -ə qoşulmanın hansı xüsusiyyətləri vardır?

13. Telekommunikasiya vasitələrinin vəzifəsi nədir?

14. Modulyasiya və  demodulyasiya arasındakı fərq nədir?

15. İnformasiyanın sıxlaşdırılması zamanı hansı üsullardan istifadə edilir?

16. Kompüterə qoşulmuş modem neçə rejimdə işləyə bilər?

Ədəbiyyat:Kərimov Sabit Qəhrəman oğlu, Həbibullayev Səlahəddin Bəxtiyar oğlu, İbrahimzadə Tofiq İbrahim oğlu  “İnformatika”

Dərslik: Səhifə 392- səhifə 402

Microsoft Access –Məlumatlar bazası faylının yaradılması

Yeni dərsin planı:

1.Ümumi məlumat

2.Cədvəllər

3.Sorğular

4.Formalar    

5.Hesabatlar

1.Ümumi məlumat

Bütün avtomatlaşdırılmış idarəetmə və informasiya axtarış sistemləri  müəyyən informasiya bazası əsasında  fəaliyyət göstərir və onun effektiv fəaliyyəti ilk növbədə verilənlər bazasının strukturunun optimal təşkilindən  və onun şəbəkədə rasional yerləşməsindən asılıdır.

       Verilənər bazasında informasiyalar  müəyyən qaydalar əsasında , axtarış üçün əlverişli şəkildə qruplaşaraq saxlanılır. Verilənər bazasının yaradılması və idarə olunması verilənər bazasının idarəetmə sistemləri vasitəsilə həyata keçrilir.Tələb olunan informasiyanın verilənər bazasından axtarışı və informasiya ehtiyatlarının yeniləşdirilməsi,bazanın strukturunun dəyişdirilməsi sorğular vasitəsilə həyata keçrilir.

Verilənər bazanın yerləşməsindən asılı olaraq mərkəzləşmiş və paylanmış verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri mövcuddur.Sistemin mərkəzləşmiş verilənlər bazası serverdə və ya lokal kompüterdə yerləşir.Şəbəkədə informasiyanın idarə olunması klient server texnologiyası  əsasında fəaliyyət göstərir.Bu gün  aşağıdakı verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri geniş tətbiq edilir. MS Access, Clipper, Visual Foxpro, IMSVS, Olacle, Paradox, SQL Server və.s

MS Access Baş menyunun proqramlar bölməsinin MS Access adlı əmri yerinə yetirməklə yüklənir.Bu zaman yeni verilənər bazasının yaradılmasını  və ya artıq mövcud bazanın çağrılmasını təmin edən dialoq pəncərəsi açılır.

Yeni baza usta rejimi vasitəsilə və ya istifadəçi tərəfindən sərbəst olaraq yaradıla bilər.Usta rejimi bir sıra məsələlər üçün şablon əsasında yeni bazanın yaradılmasını təmin edir.Bu vasitə ilə yeni verilənər bazası yaratmaq üçün açılmış dialoq pəncərəsində Запуск мастера variantını seçmək və OK düyməsini sıxmaq lazımdır.Bu zaman açılan pəncərədə bizim tələbata uyğun şablonu seçmək lazımdır.Növbəti pəncərələrdə yaradılacaq bazaya ad vermək , bazanın yaradılmasında iştirak edəcək sahələri ,bazanın formalarının və hesabatlarının tərtibatını müəyyən etmək,bazanın sərlövhəsinə ad vermək və Готово düyməsini sıxmaq lazımdır.

Bu rejim yeni baza yaradılmasını asanlaşdırsa  və avtomatlaşdırsa da məhdud sayda məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulan verilənlər bazasının yaradılmasını təmin edir.Yeni bazanı sərbəst olaraq yaratmaq üçün dialoq pəncərəsində Новая база данных variantını seçmək lazımdır.Bu zaman açılan pəncərədə yeni bazanın ünvanı müəyyən olunmalıdır.Mövcud bazanı çağırmaq üçün Открыть база данных variantını seçmək və bazanı siyahıdan , əgər onun adı siyahıda yoxsa kursoru  Другие файлы sözünün üzərinə qoyub OK düyməsini sıxmaq lazımdır.Bu zaman açılan pəncərədə tələb olunan baza axtarılıb qeyd olunur və  Открыть düyməsini sıxmaqla açılır.

MS Access proqram pəncərəsi aşağıdakı elementlərdən təşkil olunmuşdur.

Başlıq sətri,menyu sətri,Alətlər paneli,Verilənlər bazası pəncərəsi,cari vəziyyət sətri

Verilənər bazası pəncərəsi öz növbəsində 6 bölmədən ibarətdir.

Таблицы,Запросы,Формы,Макросы,Отчеты,Модули

Hər bir bölmədə müvafiq obyektlər yerləşir.Obyektlərin düzülüşü və nişanların forması kontekst menyunun Упорядочить значки  və Вид menyusunun əmrləri vasitəsilə tənzimlənir.

2.Cədvəllər

Cədvəl verilənər bazasının  əsas obyekti olub, informasiya onda saxlanılır. MS Access-də cədvəlin sətrini yazı, sütununu isə sahə adlandırmaq qəbul edilmişdir.Yeni cədvəlin yaradılmasının aşağıdakı rejimləri var.

Режим таблицы, Конструктор таблицы, Мастер таблицы, Мастер импорта таблицы,Мастер связи с таблицами

Cədvəl rejimi sadə cədvəllərin yaradılmasına xidmət edir.Cədvələ verilənləri daxil etdikdə eyni zamanda cədvəlin strukturu müəyyən olunur. Cədvəl rejimi vasitəsilə cədvəl yaratmaq üçün База данных pəncərəsinin cədvəl bölməsinin  Создать düyməsini sıxmaqla Новая таблица pəncərəsinin rejimlər siyahısından Режим таблиц variantını seçib OK düyməsini sıxmaq lazımdır.Bu zaman 20 sahədən və 30 ədəd yazıdan ibarət olan boş cədvəl pəncərəsi açılacaqdır.Sahələr standart  Поле 1, Поле 2, Поле 3.... Поле 20 adlandırılmışdır.Sahələrin adını dəyişmək üçün kursoru sahənin adının üzərinə qoyub, mışkanın sol düyməsini iki dəfə sıxmaq  və yeni adı klaviaturadan daxil etmək lazımdır.Bunun üçün Format menyusunun Переименовать столбец əmrini və ya kontekst menyunun eyni adlı əmrini yerinə yetirməklə də həyata keçirmək olar.

Kursor avtomatik olaraq  yeni cədvəlin  birinci xanasında yerləşir və artıq bu xanaya informasiya daxil etmək olar. İnformasiya sonuncu 30- cu yazıya daxil olduqdan sonra avtomatik cədvələ yeni boş sətir – yazı əlavə olunur.Ehtiyac olarsa cədvələ yeni sahələr də əlavə etmək olar.Bunun üçün Вставка menyusunun Cтолбец əmrini yerinə yetirmək kifayətdir.Yaradılmış cədvəli yaddaşda saxlamaq üçün Fayl menyusunun  Сохранить əmrini yerinə yetirmək lazımdır.Bu zaman açılan dialoq pəncərəsində cədvələ ad vermək və OK düyməsini sıxmaq lazımdır.Növbəti açılan dialoq pəncərəsində cədvəl üçün ilkin açar yazının identifikasiya nömrəsinin avtomatik yaradılması haqda soruşulur? Sorğuya  Да və ya Нет düyməsini sıxmaqla cavab vermək olar.

Cədvəl yaradılmasının əsas üsulu – cədvəl konstruktoru ,yalnız cədvəlin strukturunu müəyyən edir. База данных pəncərəsinin cədvəl bölməsinin  Создать düyməsini sıxmaqla açılmış pəncərədə Конструктор rejimini seçib Ok düyməsini sıxdıqdan sonra Конструктор таблицы pəncərəsi açılır.Pəncərənin yuxarı hissəsi sahənin təsvirini əks etdirir. Sahə Имя поля,тип данных, Описание sütunlarından təşkil olunmuşdur.Aşağı hissə Общие və Подстановка(əvəzetmə) bölmələrindən ibarətdir və sahələr üçün əlavə xassələrin təyin olunmasına xidmət edir. Имя поля sütununda yeni cədvəlin sahələrinin adı daxil edilir. Тип данных sütununda sahədə yazılacaq informasiyanın tipi açılan siyahıdan müəyyən olunur.

MS Access-də aşağıdakı verilənlər tipi nəzərdə tutulmuşdur.

Текст- Sətr tipli informasiya üçün nəzərdə tutulmuşdur.(maksimum 255 simvol ola bilər).Hesablama prosesində iştirak etməyən ədədlər, məsələn telefon nömrələri,ünvan indeksləri və. S. mətn tipi ilə göstərilə bilər.

Memo – Mətn tipindən fərqli olaraq 64000 - ə qədər simvollu uzun sətr tipli informasiya üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Числовой – Tam və sürüşkən vergüllü  həqiqi ədədləri adi və ya ikiqat dəqiqliklə daxil olunmasını təmin edir.

Дата/Время – Vat və tarixin daxil olunmasını təmin edir.

Счетчик -  İlkin və sonrakı açar sahələri üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Логический - Вкл/Выкл və ya Да/Нет qiymətlərindən birini alan sahələri üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Ole obyekti – digər Windows əlavələrinin  obyektlərinin cari səhifəyə daxil olunmasını təmin edir.

Гиперссылка – Sahəyə hiperəlaqənin – Web sənədlərin , şəbəkə və lokal faylların ünvanlarının saxlanmasını təmin edir.

Мастер подстановок – İnformasiyanın digər cədvəldən ,sorğudan və ya əvvəlcədən müəyyən edilmliş siyahıdan seçilən açılan siyahılı sahələrin yaradılmasını təmin edir.Bu əməliyyat bir neçə mərhələ ilə yerinə yetrilir.Hər bir mərhələyə uyğun pəncərə açılır.Bir pəncərədən digərinə keçid Далее düyməsini sıxmaqla həyata keçrilir.Birinci mərhələdə açılmış ilk pəncərədə informasiyanın digər cədvəldən  və ya əvvəlcədən müəyyən edilmiş siyahıdan seçilməli olduğunu müəyyən etməli

Əgər informasiya mənbəyi digər cədvəl,sorğu olarsa ikinci pəncərədə informasiya mənbəyinin adı siyahıdan seçilir.Sonrakı mərhələlərdə informasiyanın informasiya mənbəyinin hansı sahəsindən seçiləcəyi müəyyən olunur və açılan siyahılı sahənin eni təyin olunur.Nəhayət sonuncu mərhələdə açılan siyahılı sahəyə ad verilir və   Готово düyməsi sıxıır.Əgər informasiya mənbəyi əvvəlcədən müəyyən edilmiş siyahı olarsa ikinci pəncərədə siyahı tərtib olunur.Sonrakı mərhələdə isə açılmış pəncərədə açılan siyahılı sahəyə ad verilir və Готово düyməsi sıxıır.

       Təsvir sütunu isə sahə üçün izahedici  şərh yazılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.Qeyd edək ki, bir sütundan digər sütuna keçid Tab düyməsi ilə həyata keçrilir.

       Hər bir sahənin verilənlərinin tipinə uyğun xassələr müəyyən etmək olar.Onların bir qismi bütün tip verilənlər üçün digərləri isə konkret sahələr üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Размер поля – Sahəyə daxil olunacaq mətnin uzunluğunu  və ya ədədin tipini – bayt,tam(Целое),Длинное цело,Обычное,ikiqat dəqiqliklə(Двойной точностью) müəyyən edir.

Format – verilənlərin formatını müəyyən edir.

Число десятичных знаков – Onluq kəsr şəklində daxil olunan informasiyalarda vergüldən sonra rəqəmlərin sayını  müəyyən etməyə imkan verir.

Маска ввода – daxiletmə şablonu sahəyə informasiyanın format əsasında düzgün daxil olmasını asanlaşdırır.

Подпись – yazı xassəsi kimi müəyyən olunmuş simvollar cədvəl rejimində,forma və hesabatlarda sahə başlığı olacaqdır.Bu sahə boş buraxıldıqda  isə sahə adı avtomatk sahə başlığı olacaq.

Значение по умолчанию – o təkrar olunan informasiyanın daxil olmasını avtomatlaşdırmağa xidmət edir.

Условие на значeние – Sahəyə düzgün informasiyanın daxil olmasına nəzarət edir.

Сообщение об ощибке- Səhv məlumatları əks etdirir.

Обязательные поля – Vacib sahə kimi qəbul olunmuş sahəyə informasiya mütləq daxil olmalıdır.

Индексированные – Sahənin indeksli olmasını müəyyən edir.İndeks informasiya axtarışını sürətləndirir.Üç hal ola bilər.

1.Sahə indekslidir və təkrar yol verilməzdir.(Да,совпадение недопустима ). Bu halda sahədə eyni informasiya təkrar oluna bilməz

2.Sahə indekslidir və təkrara yol verilə bilər.

3.Sahə indeksli deyil

       Yeni qiymət bu xassə Sayğac tipli informasiyanın hansı prinsiplə ardıcıl və ya təsadüfü olaraq avtonömrələnməsini bildirir.

       Əvəz etmə üçün xassələr avtomatik olaraq usta vasitəsilə müəyyən olunur.

       Cədvəl ustası rejimi MS Access-də nəzərdə tutulmuş bir sıra cədvəl nümunələri əsasında yeni cədvəlin yaradılmasını təmin edir.

       Cədvəl ıdxal rejimi vasitəsilə digər verilənlər bazasının cədvəllərini,MS Excel,Lotus 2-3 elektron cədvəllərinin ,HTML mətn fayllarının surətini yeni cədvəl şəklində cari bazada yaratmaq mümkündür. Bu əməliyyat aşağıdakı mərhələlərlə aparılır.

1.Verilənlər bazası pəncərəsində Создать düyməsini sıxmaqla импорта таблицы(Cədvəl ıdxalı)rejimini seçib OK düyməsini sıxmaq lazımdır.

2.Açılmış pəncərədə faylın tipi ,informasiya mənbəyinin tipi və fayllar siyahısında isə informasiya mənbəyini seçib mışkanın sol düyməsini iki dəfə və ya импорт düyməsini sıxmaq lazımdır.

3.Növbəti açılan pəncərə informasiya mənbəyinin tipindən asılı olaraq müxtəlif olur.Pəncərənin cədvəl bölməsindəki cədvəl siyahısından idxal olunacaq cədvəlin adını seçib OK düyməsini sıxmaq lazımdır.

       İdxal əməliyyatı müvəffəqiyyətlə həyata keçrildikdə  bu haqda informasiya pəncərəsi açılır və idxal olunmuş cədvəlin adı cədvəllər siyahısına əlavə olunur.İdxal olunan cədvəllə bazadakı cədvəlin adı eyni olduqda cari bazada onun adının sonuna 1 əlavə olunur.

       Cədvəllərlə əlaqə(Связь с таблицами) rejimi  digər verilənlər bazasının , verilənlər bazasının idarəetmə sistemlərinin (Foxpro,dBase II-V)cədvəlləri, MS Excel,Lotus 2-3 elektron cədvəlləri , mətn  və HTML faylları ilə əlaqəli yeni cədvəlin yaradılmasını təmin edir.Əlaqəli cədvəlin yaradılması əməliyyatı cədvəl idxalı əməliyyatı ilə eyni qaydada həyata keçrilir.Sadəcə olaraq birinci mərhələdə  Cədvəl idxalı rejimi əvəzinə cədvəllərlə əlaqə rejimini seçmək lazımdır..Əlaqəli cədvəl əlaqə nişanına malık olacaq.

Sahələr arası əlaqələr. Realison verilənlər bazası əlaqəli sahələrə malik obyektlərdən təşkil olunur.Sahələr arasında əlaqə yaratmaq üçün Servis menyusunun  Схема данных əmrini yerinə yetirmək,verilənlər sxemi pəncərəsi  və onun üzərindəki  Добавление таблицы pəncərəsindən əlaqə yaradılması tələb olunan informasiya mənbələrini seçib Добавить düyməsini sıxmaq lazımdır.

Tələb olunan bazaları Схема данных pəncərəsində yerləşdirdikdən sonra Добавление таблицы pəncərəsini bağlamaq lazımdır.Sonra informasiya mənbəyinin birində əlaqə sahəsini qeyd edib, digər informasiya mənbəyinin əlaqə sahəsinin üzərinə qoymaq lazımdır.Bu zaman açılan Связи pəncərəsinin Обьединение düyməsini sıxıb, açılan yeni pəncərədə əlaqənin tipini seçmək və OK düyməsini, sonra isə Связи pəncərəsində Создать düyməsini sıxmaq lazımdır.

3.Sorğular

Sorğular verilənlər bazasından tələb olunan informasiyanın əldə olunmasını  və bazanın dəyişdirilməsini təmin edir. Soğular öz növbəsində digər sorğunun , formanın və hesabatın informasiya mənbəyi ola bilər.MS Access-də sorğuların yaradılması üçün usta,konstruktor- qrafiki QBE,SQL rejimləri nəzərdə tutulmuşdur.Aşağıdakı sorğu növlərini yaratmaq mümkündür.

1.Seçim

2.Dəyişdirici

3.Parametrik

4.Kəsişən

5.SQL sorğuları

1.Seçim sorğusu

Seçim sorğusu bir və ya bir neçə informasiya mənbəyindən – cədvəldən və ya sorğudan yalnız tələb olunan informasiyanın baxış üçün əldə olunmasını təmin edir.Sorğunu yerinə yetirdikdə nəticəsi cədvəl formasında ekranda əks olunacaqdır.Bunun üçün verilənlər bazası pəncərəsinin Запросы bölməsində kursoru sorğunun adının üzərində qoyub Открыть düyməsini və yaxud da mışkanın sol düyməsini iki dəfə sıxmaq lazımdır.

Yeni sorğunu yaratmaq üçün müvafiq bölmənin Создать düyməsini sıxmaq açılan Новый запрос pəncərəsində  Konstruktor sorğu yaratma rejimini seçmək və OK düyməsini sıxmaq lazımdır.

Bundan sonra açılan Добавление таблицы pəncərəsində informasiya mənbələrini- müvafiq cədvəli və ya sorğuları seçmək lazımdır.Seçilmiş informasiya mənbələri sorğunun  QBE verilənlər sxemi panelində əks olunacaqdır. QBE pəncərəsinin aşağı paneli – sorğu blankı cədvəl çəklində olub,sorğunun strukturunu müəyyən etməyə xidmət edir.Bunun üçün sorğunun yaranmasında iştirak edən sahələri Поле sətrindəki açılan siyahılardan seçmək lazımdr.Условия отбора- sətrində tələb olunan sahə üçün seçim şərtini müəyyən etmək lazımdır.Sorğunun nəticəsinin nizamlı şəkildə əks olunmasını təmin etmək üçün Сортировка sətrində nizamlama parametrini (По возрастанию və ya По убыванию ) açılan siyahıdan seçmək lazımdır.Yaradılmış sorğunu Файл menyusunun Сохранить əmrini yerinə yetirməklə yaddaşda saxlamaq lazımdır.

Seçim şərti:

Məntiqi operatorlar

AND(və)

OR(və ya)

NOT(xeyr)

BETWEEN(orta qiymət)

EGV(ekvivalent)

Münasibət işarələri

=,<>,<,>,<=,>=,>,<,LIKE(şablon əsasında müqayisə)

Xüsusi operatorlar

İS NULL vasitəsilə və standart funksiyalardan istifadə etməklə tərtib olunur.Çox zaman seçim şərtini ifadə tərtibatçısı (Построитель выражения) vasitəsilə tərtib etmək əlverişli olur.

Misal 2.1

Fərz edək ki, oxucunu kitabxanada olan ,1995- ci ildən sonra nəşr olunan kitablar maraqlandırır.Oxucu tələbatına cavab verən Запрос1 adlı seçim sorğusu yaradaq.Bunu aşağıdakı mərhələlərlə həyata keçirək.

1.Verilənlər bazası pəncərəsindən (база данных) Создать düyməsini sıxaq

2.Açılmış pəncərədə Konstruktor rejimini seçək və OK düyməsini sıxaq

3.Növbəti pəncərədə informasiya mənbəyini – Kataloq  cədvəlini seçək

4.Sorğuda iştirak edən sahələri Aвтор, I Соавтор,II Соавтор, Название, Год выпуска, Издание, Места издание, Стр. Seçək

5. Год выпуска sahəsi üçün seçim şərtini >1995 yazaq

6. Aвтор sahəsi üçün nizamlama parametri- artma sırası ilə (По возрастанию) seçək

7.Nəticə cədvəlində əks olunacaq sahələri qeyd edək

       Sorğunun nəticəsi olaraq aşağıdakı cədvəl formasında müəlliflərin artan əlifba ardıcıllığı üzrə kitabxanadakı 1995-ci ildən sonra nəşr olunan kitabların siyahısı əks olunacaqdır

Misal 2.1.1

Fərz edək ki,oxucuya 1995-ci ildən sonra yalnız Bakı və Şuşa şəhərlərində nəşr olunan kitablar lazımdır. Места издание bölməsinin Условия отбора sətrində “Bakı”,Или sətrində Şuşa yazırıq:

Год выпуска bölməsinin Условия отбора sətrində >1995 yazaq

Müvafiq sorğu əvvəlki sorğudan yalnız seçim şərtinə görə fərqlənəcək.

Misal 2.1.2

Fərz edək ki,oxucu kitabın müəllifinin insialını  unutmuşdur və yalnız onun soyadının Əliyev,kitabın 1995-ci ildə nəşr olduğunu xatırlayır.Bu kitab aşağıdakı sorğu vasitəsilə tapıla bilər.

Aвтор bölməsinin Условия отбора sətrində Like”Qurbanov”,

Год выпуска bölməsinin Условия отбора sətrində >1995 yazaq

Hesablama sahəli seçim sorğusu

Hesablama sahəli seçim sorğusu – bir və ya bir neçə informasiya mənbəyindən seçim şərtini ödəyən və müəyyən hesablama nəticəsində əldə olunmuş informasiyanı cədvəl şəklində əks etdirə bilər.Fərz edək ki,müvafiq kitabxana işçisini 1995-ci ildən sonra nəşr olunan kitabxanadakı konkret adda kitaba nə qədər maliyyə vəsaiti xərcləndiyi maraqlandırır.Sorğu yaradaq.Bunun üçün Misal 2.1 təsvir olunan

1.1-7 mərhələdə gördüyümüz işləri təkrar yerinə yetirək

2.Əlavə olaraq Количество və Цена sahələrini sorğu blankına əlavə edək.

3.İfadə tərtibatçısı vasitəsilə sorğu blankının boş sahəyə uyğun xanasında hesablanan sahə yardaq.Bunun üçün İfadə tərtibatçısından əvvəlcə kataloq cədvəlinin Количество sahəsini * işarəsini və kataloq cədvəlinin  Цена sahəsini seçmək  və OK düyməsini sıxmaq lazımdır. (Построитель выражения pəncərəsində [Количество]*[Цена]).Sorğunun nəticəsi cədvəl şəklində əks olunacaqdır.Sorğunu Zapros 11 adı ilə yaddaşda saxlayaq.

Sorğuda qruplaşmış əməliyyatlar

Çox zaman verilənləri  məyən parametrə görə qruplaşdırmaq və yekun nəticəsini hesablamaq tələb olunur.MS Access-də bu məqsədlə qruplaşdırma əməliyyatı  və 9 statistik funksiya nəzərdə tutulmuşdur.

SUM- qrupun müəyyən sahəsinin cəmini

AVG- qrupun müəyyən sahəsinin orta qiymətini

MAX,MİN- qrupun müəyyən sahəsinin ən > və ən < qiymətini

COUNT- qrupun müəyyən sahəsinin yazılarının sayını (boş yazılar nəzərə alınmır)

SET DEV - qrupun müəyyən sahəsində orta qiymətdən orta kvadratik paylamanı

VAR - qrupun müəyyən sahəsin də dispersiyanı

FİRST və LAST - qrupun müəyyən sahəsində birinci və sonuncu yazını tapır.

Misal 2.1.2.1

Fərz edək ki, kitabxananın 1995- ci ildən sonra nəşr olunan neçə adda kitab aldığı haqda (illər üzrə) operativ informasiya tələb olunur.Müvafiq sorğu sol tərəfdə aşağıdakı kimi təsvir olunur.

Издание

Места издание

Стр

Количество

Цена

Cədvəlin aşağı hissəsində

Поля – sətrində ; Название- Год выпуска

Имя таблица - sətrində; Каталог- Каталог

Групповая операция-sətrində; COUNT(Название-altında), Группировка(Год выпуска - altında )

Сортировка - sətrində; По возрастанию

Год выпуска bölməsinin Условия отбора sətrində >1995 yazaq

Sorğunun nəticəsi olaraq cədvəl başlıqları aşağıdakı kimi olacaq.

COUNT, Название, Год выпуска

Misal 2.1.2.2

Fərz edək ki, kitabxananın 1995- ci ildən sonra nəşr olunan kitabların alınmasına cəmi nə qədər vəsait sərf olunduğu tələb olunur.Yeni sorğu yaradaq.Bunun üçün:

1.База данных- Создать – Конструктор – ОК

2.İnformasiya mənbəyi olaraq Zapros 11 sorğusunu seçirik.

3.Yeni sorğuda iştirak edən sahələri Выражение 1 seçirik

4.SUM düyməsini və ya Вид menyusunun Групповые операции əmrini yerinə yetiririk

5.Sorğu blankının Групповые операции sətrində Группировка sözünü açılan siyahıdan SUM funksiyası ilə əvəz edirik və sorğunu yaddaşa veririk.

2.Dəyişdirici sorğular

Cədvəl yaradan  və əlavə edən sorğular

Cədvəl yaradan sorğular bir və ya bir neçə cədvəl  və ya sorğu əsasında yeni cədvəl yaradır.Əlavə edən sorğular isə bir və ya bir neçə cədvəl  və ya sorğudan əldə olunan yazıları digər cədvələ əlavə edir.Yeni cədvəl yaradan və əlavə edən sorğular yaratmaq üçün ilk növbədə yeni seçim sorğusunun yaradılmasında olduğu kimi sorğu yaradılmasının  Konstruktur rejimi seçilməli ,informasiya mənbəyi yaradılmasında iştirak edən sahələri,seçim şərtlərini, ehtiyac olarsa qruplaşmış əməliyyatları və ya hesablanan sahələri müəyyən etmək lazımdır.Sonra Запросы menyusunun və ya kontekst menyunun sorğunun növünə uyğun Создание Таблицы və ya Добавление əmrlərini yerinə yetirmək lazımdır.Açılan dialoq pəncərədə yaradılacaq və ya yazılar əlavə olunacaq cədvəlin adını və əgər cədvəl digər verilənlər bazasının cədvəli isə  bazanın ünvanını ( disk, qovluq,bazanın adı) göstərmək lazımdır.

      

Misal2.2.1

       Fərz edək ki,kitabxanadakı 1995-ci ildən sonra nəşr olunmuş əsərlərin siyahısı cədvəl şəklində lazımdır.Yeni sorğu yaradaq.

1.Misal 2.1.1-də təsvir olunmuş  1-7 mərhələsində görülən əməliyyatları təkrar yerinə yetirək

       2. Запросы menyusunun Создание Таблицы əmrini seçək

       3.Açılmış pəncərədə yaradılacaq cədvələ ad verək -tab5

       4.Sorğunu Запросы2 adı ilə yaddaşda saxlayaq

Misal2.2.2

Fərz olunur ki,kitabxanadakı 1995-ci ildən sonra nəşr olunmuş əsərlərin siyahısı və yekun miqdarı haqqında məlumat lazımdır.Zapros2 sorğusunu yerinə yetirək

1.  База данных- Запросы -Создать – Конструктор – ОК

2.  İnformasiya mənbəyini – tab5 cədvəlini  seçək

3.Sorğuda iştirak edən sahələri - tab5 cədvəlinin Название sahəsini seçək.SUM düyməsini və ya Вид menyusunun Групповые операции əmrini yerinə yetiririk

4.Sorğu blankının Групповые операции sətrində Группировка sözünü açılan siyahıdan  COUNT funksiyası ilə əvəz edirik

5. Запросы menyusunun Добавление əmrini yerinə yetirib, tab5 cədvəlini seçirik

6.Sorğunu yerinə yetirdikdən sonra , tab5 cədvəlini açıb sorğunun nəticəsinə baxmaq olar

Ləğv edən sorğular

Adından məlum olduğu kimi bu sorğular bir və ya bir neçə cədvəl və ya sorğudan eyni vaxtda seçim şərtini ödəyən yazıların ləğv olunmasını təmin edir.

Misal 2.3.1

Fərz edək ki,Qurbanovun əsərlərinin kitabxana fondundan silinməsi ilə əlaqədar elektron kataloqun ləğv olunması tələb olunur.Sorğu yaradaq.

1.  База данных- Запросы -Создать – Конструктор – ОК

2.  İnformasiya mənbəyini – Kataloq cədvəlini  seçək.Sorğuda iştirak edən sahələri – cədvəlin bütün sahələrini seçək

3.  Запросы menyusunun Удаление əmrini yerinə yetirək və sorğunu yaddaşda saxlayaq.

Yeniləşdirən sorğular

Yeniləşdirən sorğular informasiya mənbəyində müəyyən edilmiş

sahələrdə informasiyanı yenisi ilə əvəz edir. Sorğunu yaratdıqda Konstruktor rejimində sorğuda iştirak edən sahələri və yeniləşmə parametrini müəyyən etmək lazımdır.

      

3.Parametrik sorğular

1.Misal 2.1-də izah olunmuş 1-5 əməliyyatlarını təkrar yerinə yetirək

2. Запросы menyusunun Параметры əmrini yerinə yetirək

3.Açılmış pəncərənin Параметры bölməsinə Год выпуска və тип данных bölməsinə Целое daxil edirik.

4.Sorğunu yaddaşda saxlayaq.

       Sorğunu yerinə yetirdikdə sorğu parametrini daxil etmək üçün dialoq pəncərəsi açılır. Год выпуска daxil edib OK düyməsini sıxdıqda sorğunun nəticəsi cədvəl şəklində əks olunacaq.

4.Kəsişən sorğular

Misal.Fərz edək ki,kitabxanadakı ayrı-ayrı müəlliflərin 1995-ci ildən sonra nəşr olunmuş kitablarını illər üzrə qruplaşmış siyahısına baxmaq tələb olunur.Bu məqsəd ilə kəsişən sorğu yaradaq.

1.База данных- Запросы - Создать düyməsini sıxdıqdan sonra, kəsişən sorğular rejimini seçib OK düyməsini sıxırıq.

2.Açılan pəncərədə sorğunun mənbəyini seçək.

3.Sətir başlığı kimi qəbul edilmiş sahəni – Avtor seçək

4.Sütun başlığı kimi qəbul edilmiş sahəni - Год выпуска seçək

5.Hesablama aparmaq üçün funksiyanı COUNT müəyyən edək və Итоговое значение parametrini seçək.

6.Sorğuya ad verib Готово düyməsini sıxaq.

4.Formalar

Formalar üzərində idarəetmə elementləri yerləşən pəncərə olub,təyinatından asılı olaraq База данных informasiyanın rahat daxil olmasını ,redaktəsini ,informasiyanın vizual görünüşünü təmin edir və idarəetmə funksiyasını yerinə yetirir

       Formalar cədvəldən fərqli olaraq aşağıdakı üstünlüklərə malikdirlər.

1.Forma bir deyil , bir neçə cədvəlin informasiyasını əks etdirə, redaktə edilməsini və informasiya daxil olmasını təmin edə bilər.

2.İdarəetmə elementlərinin , informasiyanın tam şəkildə görünüşü üçün,rahat daxiletmə  və redaktə tələblərinə uyğun yerləşdirmək imkanına malikdir.

3.Bir sıra informasiyaların OLE- obyektlərin , o cümlədən şəkillər,video və animasiya fayllarına baxışı vizual şəkildə təmin edir.

Yeni formaların yaradılması

1.Sadə formaların yaradılması

       Yeni forma yaratmaq üçün ilk növbədə База данных pəncərəsinin Forma bölməsinin Создать düyməsini sıxdıqda və ya Вставка menyusunun Forma əmrini yerinə yetirdikdə ekrana Новая форма pəncərəsi açılır.Pəncərədə informasiya mənbəyini və forma yaratma rejimlərindən birini seçmək lazımdır.

Мастер форм

Автоформа:в столбец

Автоформа: ленточная

Автоформа: табличная

Диаграмма

Сводная таблица

Konstruktor

Автоформа:встолбец,Автоформа: ленточная,Автоформа: табличная rejimləri seçilmiş cədvəl və ya sorğu əsasında insanın iştirakı olmadan avtomatik olaraq sütun,lent və cədvəl şəkilli formalar yaradır.Bu rejimlər yalnız bir informasiya mənbəyi əsasında və sorğunun yaradılmasında informasiya mənbəyinin bütün sahələri iştirak etdikdə yeni formaların yaradılması üçün məqbuldur.Digər 3 rejim isə müvafiq olaraq bir neçə mərhələli ,təlimata uyğun sadə ,diaqram və yekun cədvəl tipli formaların yaradılmasını təmin edir.

       Forma ustası vasitəsilə yeni formanın yaradılması

Новая форма pəncərəsində informasiya mənbəyini və Мастер форм rejimini seçib OK düyməsini sıxdıqda ,açılmış növbəti pəncərədə formanın yaradılmasında iştirak edən sahələri müəyyən etmək lazımdır.Bunun üçün informasiya mənbəyinin sahələr siyahısından formanın yaradılmasında iştirak edən sahəni qeyd edib>  düyməsini sıxmaq kifayətdir. >> düyməsi bütün sahələrin formanın yaradılmasında iştirakını təmin edir. < və <<  düymələri isə əksinə ,səhvən müəyyən edilmiş ayrı-ayrı sahələrin və hamısının iştirakını ləğv edir.Forma bir və ya qarşılıqlı əlaqəli bir neçə informasiya mənbəyi əsasında yaradıla bilər.Əlavə informasiya mənbəyi pəncərənin Таблицы/Запросы açılan siyahısından seçilir – Далее.Bu mərhələdə formanın görünüşü seçilir.Növbəti mərhələlərdə tələb olunan stili  müəyyən edilir.Formaya ad verib və onun görünüş rejimi müəyyən etdikdən sonra Готово düyməsi sıxılır.

       Diaqram rejimi vasitəsilə formanın yaradılması

Новая форма pəncərəsində informasiya mənbəyini və Диаграмма rejimini seçib OK düyməsini sıxdıqda ,açılmış növbəti pəncərədə formanın yaradılmasında iştirak edən sahələri müəyyən etmək lazımdır.Sonra diaqramın tipi seçilməli ,növbəti mərhələdə isə diaqramda əks olunacaq informasiyanın tipi müəyyən olunmalı,formaya ad verilməli,onun görünüş rejimi təyin olunmalı və Готово düyməsini sıxılmalıdır.

       Yekun cədvəllər vasitəsilə formanın yaradılması

Yekun cədvəllər adi cədvəllərdən fərqli olaraq müəyyən hesablamalar aparmaqla yaradılmış informasiyanı əks etdirir.

       Новая форма pəncərəsində informasiya mənbəyini-Zaprosı 1 və Сводная таблица rejimini seçib OK düyməsini sıxmaqla açılmış informasiya pəncərəsində Далее düyməsini sıxaraq növbəti mərhələyə keçmək lazımdır.bu mərhələdə eyni qayda ilə formanın yaradılmasında iştirak edən sahələr müəyyən edilir.Növbəti mərhələdə MS Excel proqramı yüklənir.Famiya sahəsini pəncərədəki Сводная таблица diaqramının Строка, Год sahəsini Столбец, Название sahəsini Данные oblastında yerləşdirmək lazımdır – Готово

       Konstruktor rejimi

       База данных pəncərəsinin Forma bölməsinin Создать düyməsini sıxmaqla açılan pəncərədə Konstruktor rejimini ,ehtiyac olarsa informasiya mənbəyini seçib OK düyməsini sıxmaq lazımdır.bu zaman boş forma Konstruktor rejimində əks olunacaqdır.Elementlər panelinin müvafiq idarəetmə elementlərini boş forma üzərində yerləşdirməklə və müvafiq tərtibat , dizayn ,elementlərə uyğun xassələri müəyyən etməklə formanın yaradılması təmin olunur.

5.Hesabatlar

Hesabatlar verilənlər bazasındakı informasiya əsasında yaradılmış  və çap üçün nəzərdə tutulmuş sənədlərdir. Yeni Hesabat yaratmaq üçün ilk növbədə База данных pəncərəsinin Hesabatlar bölməsinin Создать düyməsini sıxБаза данных pəncərəsinin Forma bölməsinin Создать düyməsini sıxmaq,açılan pəncərədə hesabat yaradılması rejimlərindən birini və informasiya mənbəyini seçib OK düyməsini sıxmaq lazımdır.Yeni hesabatın yaradılması üçün aşağıdakı rejimlər nəzərdə tutulmuşdur.

Конструктор

Мастер отчета

Автоотчет :ленточный

Автоотчет: в столбец

Почтовые наклейки

Мастер диаграмм

Автоотчет :ленточный və Автоотчет: в столбец rejimləri avtomatik olaraq lentşəkilli və sütunvari sadə yalnız bir informasiya mənbəyi əsasında hesabatların yaradılmasını təmin edir.Bu tip hesabatlarda informasiya mənbəyinin bütün sahələri hesabatın yaradılmasında iştirak edir.

Мастер отчета rejimi vasitəsilə hesabat yaratmaq üçün informasiya mənbəyini seçib OK düyməsini sıxdıqda açılan ilk pəncərədə hesabatın yaradılmasında iştirak edən sahələri seçib Далее düyməsini sıxmaq lazımdır.Sonrakı mərhələdə hesabatın tərtibat formalarını seçmək ,ad vermək və Готово düyməsini sıxmaq lazımdır.

       Görünüş istifadəçini qane edərsə Файл –Печать əmrini yerinə yetirməklə hesabatı çap edə və yaxud da Файл- Отправить əmrini yerinə yetirməklə hesabatı uzaq məsafədə yerləşən istifadəçiyə elektron poçt(e-mail) vasitəsilə göndərə bilər.

       Görünüş istifadəçini qane etməzsə Вид menyusunun konstruktor əmri vasitəsilə hesabatı yenidən redaktə edə bilər.

Мастер диаграмм rejimi diaqram tipli hesabatların yaradılmasını təmin edir.

Почтовые наклейки rejimi bazadakı informasiya əsasında poçt nakleykalarının yaradılmasını və çapını təmin edir.

1.Nakleykanın ölçüsünü seçmək – Далее

2.Şrift,onun rəngini,stilini,ölçüsünü seçmək – Далее

3.Nakleyka üzərində hansı sahənin informasiyaları yerləşəcəyini müəyyən etmək – Далее

4.Nizamlanma aparılacaq sahəni müəyyən etmək- Далее

5.Hesabata ad verib- Готово

Конструктор rejimi formada oıduğu kimi idarəetmə elementləri panelinin elementlərini bu rejimi seçdikdə açılan boş hesabat üzərində yerləşdirməklə yeni hesabatın yaradılmasını və digər rejimlərdə yaradılmış hesabatları redaktə etməyə imkan verir.

Verilənlər pəncərəsinin Конструктор düyməsini sıxmaqla qeyd olunmuş hesabatı redaktə etmək,Baxış düyməsini sıxdıqda isə ona baxmaq  və hesabat bizi qane edərsə Файл menyusunun Печать əmri vasitəsilə çap etmək olar.

Конструктор rejimində hesabatı Format menyusunun əmrləri vasitəsilə tərtibatını dəyişmək (Автоформат) ,elementlərin düzülüşünü  və ölçüsünü nizamlamaq olar.Вставка menyusu vasitəsilə hesabatın səhifələrini nömrələmək,hesabata tarix və vaxt,digər Windows əlavələrinin obyektlərini,diaqram,hiperistinad,şəkil daxil etmək olar.

Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:

1.MS Access proqramı necə yüklənir?

2.MS Access proqram pəncərəsi hansı elementlərdən təşkil olunmuşdur?

3.Verilənər bazası pəncərəsi neçə bölmədən ibarətdir?

4.Hər bir bölmədə müvafiq obyektlər yerləşir.Obyektlərin düzülüşü və nişanlarının forması hansı menyunun əmrləri vasitəsilə tənzimlənir?

5.Yeni cədvəlin yaradılmasının hansı rejimləri var?

6.MS Access-də  hansı verilənlər tipi nəzərdə tutulmuşdur?

7.Sorğu nədir?

8.Hansı sorğu növləri mövcuddur?

9.MS Access-də neçə  statistik funksiya nəzərdə tutulmuşdur?

10.Dəyişdirici sorğular neçə yerə ayrılır?

11.Formalar cədvələrldən fərqli olaraq hansı üstünlüklərə malikdirlər?

12.Новая форма pəncərəsində hansı rejimlərdən istifadə edilir?

13.Yeni hesabatın yaradılması üçün hansı rejimlər nəzərdə tutulmuşdur?

Ədəbiyyat:

1.Quliyev H.X; Balayev P.Ə “ İqtisadi informatika və hesablama texnikasının əsasları”

Dərslik: Səhifə 699- səhifə 727

___________________________________________

Yaddaş

Kompüterin qarşisinda düzgün əyləşmə qaydası

Kompüterin qurğuları

Kompüter və istifadəçi arasında interfeys. Kompüterlə ünsiyyət müasir dövrdə dialoq rejimində həyata keçirilir. Dialoq komanda və proqramların köməyi ilə yaradılır. Müəyyən əməliyyatı yerinə yetirmək üçün kompüterim başa düşdüyü dildə ona verilən göstəriş komandadır. Proqram komandaların müəyyən şəkildə toplusudur.
Birinci nəsildən başlayaraq indiyə qədər bütün kompüterlər bir-birindən nə qədər fərqlənsələr də, hamısı Fon Neymanın verdiyi klassik sxem əsasında işləyir. Kompüterin ümumi quruluşu:

1.  Hesabi-məntiqi qurğu-xüsusi elektron sxem - çip (cheap) hesab və məntiqi əməliyyatları aparmaq üçündür

2.  İdarəedici qurğu - çip olub kompüteri idarə etmək, proqramları yerinə yetirmək, qurğulara müraciət etmək və s. üçündür. Buna bəzən kompüterin beyni də deyilir.

3.  Operativ Yaddaş - kompüterin elə bir hissəsidir ki, bütün daxil edilənlər üzərində əməliyyatlar məhz orada keçirilir. Buna daxili yaddaş da deyilir.

4.  Xarici qurğular - informasiyanı kompüterə daxil etmək və uzun müddət yadda saxlamaq üçündür. Buna xarici yaddaş da deyilir.

Qeyd: Müasir kompüterlərdə hesabi-məntiqi qurğu, idarəedici qurğu ilə birgə prosessor adlanır. Ümumi quruluşun sxemi aşağıda göstərilib.

1. Klaviatura
2.Monitor(displey, ekran)

3. Sistem bloku 4. Mouse Sistem blokuna daxildir:

1. Sərt disk

2. Disk sürücüləri

3. Prosessor

Əsas Qurğuların vəzifələri:

Klaviaturadaxil etmə qurğusudur. Klaviaturada dörd qrup düymə vardır. 1-ci əsas qrupa daxil olan düymələr: hərflər, rəqəmlər, işarələr 2-ci qrupa idarəedici düymələr daxildir: Enter- daxil etmək

Esc - rejimdən çıxmaq

Caps Look - böyük hərflərə keçmək

Space - boş mövqe

Back Space - kursordan sol tərəfi pozur Ctrl, Shift, Alt bu düymələr başqa düymələrlə işlədilir. Misal üçün Ctrl+C kopya etmək üçündür, Ctrl+Alt+Del kompüter yenidən yükləmək üçün

Tab - kursoru 8 mövqe sağa atır.

Print Screen - ekran görünüşünü bufer yaddaşa köçürür

Page Up, Page Down - mətni ekran səhifələrinə görə vərəqləyir

Home - mətndə kursoru bir başa sətrin əvvəlinə gətirir

End - mətndə kursoru bir başa sətrin sonuna gətirir 3-cü qrup (hərəkət) düymələr 2 rejimdə işləyir: Num Loock düyməsi aktiv olanda rəqəmlərlə işləmək olur, aktiv olmayanda kursoru idarə edən düymələr işləyir.

4-cü qrup düymələr funksional düymələrdir: F1:F12. Bu düymələr müxtəlif proqramlarda müxtəlif vəzifələr daşıyır. F1 düyməsi həmişə köməkçini açır(Help).
Monitor əks etdirmə qurğusudur. Monitorlar bir-birindən ölçüsünə görə, icazə vermə qabiliyyətinə görə fərqlənirlər. Monitorun ölçüsü dedikdə diaqonalının uzunluğu nəzərdə tutulur. Ölçü vahidi düym-dür. Ekranın icazə vermə qabiliyyətini göstərən nöqtələrPiksel adlanır. Monitorların oval və müstəvi növləri var. Ölçüləri 14”, 15”, 17”, 19”, 21”, 23”. Monitorlar qrafik və mətn rejimində işləyir. Mətn rejimində 25 sətir və 80 sütundan ibarət olur. Qrafik rejimdə ekran müəyyən sayda nöqtələrin köməyi ilə tora bürünür. Buna həm də göstəricilik qabiliyyəti deyilir. Misal üçün: 640x480, 800x600, 1024x768, 1600x1200.
Prosessor – idarəedici qurğudur. Kompüteri sürəti – prosessorun bir saniyədə apara biləcəyi elementar əməliyyatların sayıdır. Əksər hallarda kompüterin sürəti kimi kompüterin takt tezliyi qəbul edilir və (herts) hz (KHz, MHz, Ghz)lə ölçülür.
Operativ yaddaş və ya daimi yaddaşın tutumu 64, 128 , 256, 512 MB ola bilər(RAM). Müasir dövrdə OY-ın tutumunu daim artırmaq olur.
Mouse – manipulyatordur. İki düyməsi olur: sağ və sol. Sağ düymə əmr düyməsidir, sol düymə isə kontekst asılı menyuları açmaq üçündür.

Yaddaş qurğuların 3 növü vardır: 
1.     Daimi (Kompüteri ilkin yükləmək üçündür)
2.     Daxili (operativ)
3.     Xarici
Xarici yaddaşın növləri: sərt disk (Hard Disk), nazik disklər(floppy), lazer diskləri(CD ROM, CD RW, DWD ROM,DWD RW), flash və s. Bunlar bir-birindən və öz aralarında tutumları ilə fərqlənir. 3–lük Nazik disklərin istehsalı artıq dayandırılıb. Daxili yaddaşda əməliyyatlar daha sürətlə gedir. Lakin kompüter söndürüldükdə məlumat itir. Xarici yaddaş məlumatı uzun müddət yadda saxlamaq, bir kompüterdə digərinə köçürtmək və süni olaraq kompüterin yaddaşını artırmaq üçündür.  Yaddaş qurğuların məntiqi adları: A:-nazik disklər, C:, D:, E:-bərk disk, E:-CD disklər.

Kompüterin əlavə(periferiya) qurğuları.

Printer – çap etmə qurğusudur. Printerlərin 3 növü vardır: Matris, axarlı, lazer.
Skaner – mətn və qrafik məlumatı kompüterə oxuyur
Modem – qlobal şəbəkəyə (İnternetə) qoşulmaq üçün istifadə olunan qurğudur.
Strimmer – böyük həcmli məlumat maqnit lentlərdə saxlamaq üçündür.
Plotter, kolonka, kamera və s.
Müasir kompüterlər 3 yerə bölünür: super, mini, mikro.
Mikro kompüterlərin ən populyarı PC(personal kompüter) fərdi kompüterlərdir.

PK –lərin Böyük EHM-na nisbətən əlverişli olmağının səbəbləri:
- İstifadəçi üçün rahat interfeysə malik olan , dialoq rejimində işləyən proqramlar (menyu, köməkçi və s.)
- Fərdilik
- Böyük həcmdə olan məlumatın sürətli emalı
- Təmirin asanlığı və yüksək keyfiyyətliliyi
- Periferiya qurğularından istifadə etmək imkanları
- Bütün sferaları əhatə edən proqram təminatı
- Şəbəkələrə birləşdirilmək imkanı

__________________________________________________________________________________

PROSESSOR

Kompüterin əsas qurğusu daha mürəkkəb quruluşlu mərkəzi prosessordur. Mikroelektronikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq mərkəzi prosessor inteqral sxemlər şəklində verilir və buna mikroprosessor da deyilir. O, ana platanın üzərində yerləşir. Bəzən onu ana platanın ”beyni” hesab edirlər. Prosessorlar təkcə PC-də olmur.Hazırda bir çox müasir aparatlarda prosessorlardan istifadə edilir. Sözsüz ki, bu prosessorlar bir-birindən fərqlənir. Dünyada indiki zamanda ən yaxşı prosessorlar “İntel”firmasının məhsulları sayılır. Prosessorlar bir neçə parametrə görə xarakterizə olunur:

a.İnteqrasiya dərəcəsi, yəni mikrosxemdə neçə tranzistor yerləşdirmək olar. Məsələn,”İntel Pentium”prosessorları özündə bir neçə milyon tranzistorun funksiysını cəmləşdirir.

b.İstifadə olunan verilənlərin daxili və xarici dərəcələri, yəni eyni zamanda hansı miqdarda bitlərdən istifadə olunur.

c.Takt tezliyi. Bu tezlik müasir prosessorlarda artıq 4 qeqahersə yaxınlaşır.

d.Ünvanlanmış yaddaş. Bu, əməli yaddaşın tutumunu göstərir.

e.Keş-yaddaşın tutumu.Keş-yaddaş ana platanın və disk qurğularının sürətlə işləməsinə təsir göstərir.

1978-ci ildən başlayaraq müxtəlif modifikasiyalı prosessorlar buraxılır.İlk olaraq i8086 markirli prosessor 16 dərəcəli və 5 meqahers tezlikli idi. Sonralar 80286, i386DX, i486DX, i486DX2, i486DX4,P55C(MMX),”PentiumII”,”PentiumIII”,”Celeron”, hazırda isə “PentiumIV” buraxılır.

Kompüterin qurğularını bir-biri ilə əlaqələndirən şinlər verilənlərin ötürülməsini aşağıdakı üç növdə  təmin edir:

1)Prosessor-yaddaş

2)Prosessor-interfeys

3)Yaddaş-interfeys.

Bütün hallarda verilənlərin ötürülməsini prosessor idarə edir.

Şinlərin aşağıdakı üç növü var:

1)verilənlər şini

2)ünvanlar şini

3)idarəedici şinlər.

İnformasiya verilənlər şini vasitəsilə ötürülür. Əgər verilənlər şini 8 siqnal ötürən naqildən ibarət olarsa, onda paralel olaraq 8 bit informasiya göndərmək olar. Əgər verilənlər şini 16 naqildən ibarətdirsə, onda paralel olaraq 16 bit informasiya göndərmək mümkündür və s. Verilənlər şini prosessor-yaddaş və prosessor-interfeys istiqamətində və əks istiqamətdə verilənləri göndərir.

İdarəedici şinlər vasitəsilə müxtəlif idarəedici siqnallar göndərilir. Bu siqnallar prosessora nəzərən giriş və çıxış siqnalları ola bilər.Bu siqnallar vasitəsilə yaddaşa yazma və oxuma, giriş-çıxış əməliyyatları idarə olunur.

(Mənbə_ Oxubil.com)

__________________________________________

Mövzu:Xüsusi xidmət proqramları

Yeni dərsin planı:

1.Disklərin yoxlanılması

2.Disklərin defraqmentasiyası

3.Disklərin təmizlənməsi

4.Diskin formatlaşmasi

5.Arxivləşdirmə proqramı

6.Windows XP sisteminin bərpası

1.Disklərin yoxlanılması

Komputerin normal işlənməsi üçün ona mütəmadi olaraq müəyyən xidmətlər göstərmək lazımdır. Disklərdə korlanmış sektorların aşkar olunması və fayl sistemində ola biləcək səhvlərin üzə çıxarılması üçün disklərin yoxlanılması, faylların disklərdə optimal yerləşdirilməsi üçün disklərin defraqmentləşdirilməsi, mütamadi olaraq disklərin lazımsız fayllardan  təmizlənməsi və mühüm proqram və faylların ehtiyat kopyalarının yaradılması belə xidmətlərdəndir.

Disklərdə korlanmış sektorların və fayl sistemində səhvlərin olması iş prosesində ciddi problemlər yaradır. Belə hallarda faylları nə açmaq, nə də saxlamaq mümkün olmur. Hətta böyük həcmli faylların korlanma ehtimalı artır. Belə hallar adətən komputerin yenidən yüklənməsinə səbəb olan elektrik sıçrayışları və ya komputerin düzgün söndürülməməsində baş verir.

Disk səhvlərini iki qrupa bölmək olar: Diskin səthinin fiziki qüsurları və disk sahəsinin bölüşdürülməsi ilə bağlı olan fayl sisteminin səhvləri.

Windows XP sistemi iş prosesində üzə çıxan səhvlərin əksəriyyətini xüsusi yoxlama proqramından utilitdən istifadə etməklə aradan qaldırmağa imkan verir. Bu diskləri yoxlamaq üçün nəzərdə tutulan chdsk.exe proqramıdır.

Diski yoxlayan proqramın funksiyası disklərin səthini tesdən keçirmək fayl və qovluqları yoxlamaq, həmçinin fayl sisteminin səhvlərini avtomatiq olaraq düzəltmək və diskdə korlanmış sektorları bərpa etməkdən ibarətdir. Bəzi hallarda bu proqram (məsələn, sistemlə iş prosesini normal başa çatdırmadan komputeri söndürərkən, komputeri məcburiyyət qarşısında qalaraq yenidən yükləyərkən) avtomatik icra olunur və diskdə yoxlama prosesi aparır. İstənilən vaxt diski yoxlamaq üçün chdsk.exe proqramı işə salmaq olar. Bunun üçün aşağıdakı əməliyyatlar yerinə yetirilir.

Мой компьютер-in və ya Windows Проводник-in pəncərəsində yoxlanan diskin kontekst menyusu açılır və oradan Свойства əmri seçilir. Bu zaman ekrana Свойства: Локальный диск (С:) pəncərəsi açılır.Buradan servis səhifəsinə keçirik və  Выполнить проверку düyməsini sıxırıq. Ekrana Проверка диска - Локальный диск (С:) pəncərəsi açılır. Açılan pəncərədə iki parametr əks olunmuşdur.

1. Автоматические исправлять системные ошибки (Sistem

səhvlərini avtomatik düzəltmək) parametri seçildikdə fayl sistemindəki səhvlər avtomatik olaraq Windows tərəfindən aradan qaldırılır.

2. Проверять и восстанавливат поврежденные сектора ( Zədələnmiş

sektorları yoxlamaq və bərpa etmək) parametri seçildikdə isə diskdə ətraflı yoxlama aparılır, zədələnmiş sektorlar aşkar edilir və həmin yerdəki hələ tamam korlanmamış informasiya bərpa edilir. Bu parametrlər  seçilir və Запуск düyməsi basılır. Proqramın iş prosesində fayl və qovluqların seçilmiş diskdə yerləşmə vəziyyəti həmçinin diskin səthinin fiziki vəziyyəti yoxlanılır. Bu əməliyyatdan sonra korlanmış klasterlərin axtarışı və bərpa olunma prosesi gedir. Diskin tamam yoxlanılması üçün kifayət qədər çox vaxt tələb olunur. Yoxlama prosesi zamanı komputerdə heç bir başqa əməliyyat aparmaq olmaz. Proqramın işini yarımçıq dayandırmaq üçün Отмена düyməsindən istifadə edilir. Yoxlama prosesi xüsusi dialoq pəncərəsinin ekrana çıxması ilə başa çatır.

2.Disklərin defraqmentasiyası

 Məlumdurki, təzəcə formatlaşdırılmış diskə fayllar yazılarkən proses çox sürətlə gedir. Lakin zaman keçdikcə kompüterin sürətinin zəiflədiyi hiss olunur. Disk formatlaşdırı

larkən hər birinin həcmi 512 bayt olan sektorlara bölünür. Fayl sistemi disk sektorlarını müəyyən bloklarda birləşdirir. Bu bloklar klasterlər adlanır. Hər klaster yalnız bir fayla aiddir. Bir klasterə 2 fayl yazmaq olmaz.

          Fayllar yeni formatlaşdırılmış bərk diskə yerləşdirilərkən  Windows sistemi onlar üçün bir birinin ardınca nömrələnmiş klasterlər ardıcıllığı ayırır. Lakin vaxt keçdikcə bərk diskdə ayrılmış klasterlərin ardıcıllığı pozulur. Belə ki, diskdə mövcud olan fayla yeni verilənlər əlavə edildikdə həmin fayl üçün əlavə klaster ayrılır və bu yeni klaster tamamilə aralı (diskin başqa yerinə) düşür. Beləliklə, bir fayl yaddaşın ayrı-ayrı hissələrində fraqmentlər şəklində yerləşmiş olur. Digər tərəfdən fayllar ləğv olunduqca ardıcıl klasterlərdə boş hissələr qalır və sonralar diskə yeni fayllar yazılarkən həmin pərakəndə boş yerlərə hissə-hissə (framentlərlə) yazılıb saxlanılır. Eyni zamanda faylların ləğv olunması və yenilərin yaradılması prosesi davam etdikcə fayllar diskin müxtəlif boş yerlərində kiçik hissələrə (fraqmentlərə) bölünərək saxlanılır. Bu proses fraqmentləşdirmə adlanır. Odur ki, istifadəçi hər dəfə faylı açarkən və diskdə saxlayarkən xeyli gözləməli olur. Çünki vinçestrin maqnit başlığı diskin müxtəlif yerlərinə yerdəyişmələr edərək çoxlu sayda klasterlərə baxmalı olur.

         Beləliklə, komputerdə uzun müddət işləyərkən ayrı-ayrı faylların (və deməli, onların fraqmentlərinin) ləğv olunması nəticəsinə diskin fraqment sahələri çoxalırki, bu da kompüterin işinin yavaşımasına səbəb olur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu halda fayl korlanmasına da oxunma və yazılma əməliyyatlarının sürəti ciddi şəkildə azalır. Bu problemin həlli üçün sistemdə xüsusi vasitədən, disklərin defraqmentləşdirmə - defraqmentasiya əməliyyatından istifadə olunur. Bu əməliyyat prosesində ayrı- ayrı fraqmentlər elə birləşdirilir ki, nəticədə fayl hissə- hissə deyil, yenidən kəsilməz disk oblastında yerləşdirilir.

         Beləliklə, proqramların icrasını sürətləndirmək üçün proqram fraqmentləri saxlanılan klasterləri “toplamaq” və imkan daxilində diskdə bir- birinə daha yaxın birləşdirmək lazımdır. Bu proses diskin defraqmentləş

dirilməsi- defraqmantasiya adlanır. Diskdə saxlanılan istənilən informasiya zaman keçdikcə fraqmentləşdiyi üçün ən azı bir neçə ayda bir dəfə defraqmentləşdirmə əməliyyatını aparmaq lazımdır.

         Disklərin defraqmentləşdirilməsi üçün Windows XP sistemində xüsusi utilit – Дефрагментация  proqramı nəzərdə tutulur. Bu proqram diskdə saxlanılan faylları elə nizamlayır ki, diskin müxtəlif hissələrinə səpələnmiş fayl hissələri bir yerdə toplanmaqla diskin yalnız bir hissəsində ardıcıl yerləşərək saxlanılır. Bundan əlavə defraqmentasiya əməliyyatı prosesindəki diskdəki boş yerlər birləşərək bütöv disk sahəsi (yaddaş oblastı) əmələ gətirir ki, bu da gələcək də yeni yazılan faylların diskdə müxtəlif hissələrlə (fraqmentlər şəklində) saxlanma ehtimalını azldır.

         Defraqmentasiya proqramını işə salmaq üçün aşağıdakı addımlar icra olunur:

1.      Мой компьютер və ya Windows Explorer pəncərəsində istənilən

diskin kontekst menyusu açılır və bu menyunun Свойства əmri seçilir.

 2. Bu halda açılan eyni adlı dialoq pəncərəsinin Сервис səhifəsində Выполнить дефрагментацию düyməsi basılır.

         Defraqmentasiya proqramını həm də Baş menyudan icra etmək olar. Bunun üçün baş menyunun Пуск siyahısına daxil olan Программы alt menyusundakı  Стандартные siyahısından Служебные- Дефрагментация  диска əmrini seçmək lazımdır. Bu halda müvafiq dialoq pəncərəsi ekrana çıxır.

         Adətən diskin defraqmentasiya prosesi kifayət qədər çox vaxt aparır. Xüsusilə müasir bərk disklərin həcmini nəzərə alsaq defraqmentasiya prosesi bir neçə saat çəkə bilər. Ona görədə fraqmentləşdirmə səviyyəsi çox yüksək olmayan disklər üçün bu proqramı icra etməyə ehtiyac yoxdur. Konkret diskin defraqmentləşdirmə əməliyyatına ehtiyac olduğunu müəyyən etmək üçün  Дефрагментация  диска pəncərəsinin yuxarı hissəsində əks olunan siyahıdan həmin diski seçmək və Анализ düyməsini basmaq lazımdır. Bu halda proqram həmin diski yoxlayaraq onun defraqmentləşdirmə prosesində ehtiyacı olması barədə öz təklifini verir. Buna baxmayaraq istənilən vaxt defraqmentləşdirmə əməliyyatını aparmaq olar. Bunun üçün baxılan pəncərədə Дефрагментация  düyməsini basmaq kifayətdir. Həmin pəncərədəki Пауза,Остановка, düymələrindən istifadə etməklə prosesi istənilən vaxt dayandırmaq və ya yarımçıq kəsərək başa çatdırmaq olar.Вывести отчет düyməsi ilə diskin fraqmentləşmə səviyyəsi barədə ümumi məlumat əldə etmək olar.

3.Disklərin təmizlənməsi

 Uzun müddət kompüterlə işləyərkən müxtəlif fayl obyektlərinin ardıcıl olaraq saxlanması nəticəsində diskin təmamilə doldurulması və bu diskdə boş yerin qalmaması təhlükəsi yarana bilər. Bu zaman əməliyyat sistemi məlumat verir ki, diskdə boş yer yoxdur. Belə hallarda sistemdə istifadə olunmayan lazımsız proqram və faylları əl ilə ləğv edərək diskdə müəyyən sahəni təmizləmək olar. Bununla yanaşı diskləri ən sadə üsulla təmizləmək üçün sistemdə xüsusi utilitdən istifadə edilir- Очистка диска

Diskdə boş yerin olmadığı barədə sistem məlumatı üzərində mausun sol

düyməsi basılarkən Очистка диска  proqramı avtomatik icra olunur. Ümumiyyətlə isə bu proqram əl ilə icra etmək üçün Baş menyunun Программы  alt menyusundakı Стандартные siyahısından Служебные bəndinə daxil olan Очистка диска  əmrini seçmək lazımdır. Bu halda ekranda Очистка диска   adlı dialoq pəncərəsi açılır. Bu dialoq pəncərəsində təmizlənmək üçün nəzərdə tutulan disk seçilir və OK düyməsi basılır. Nəticədə proqram sistemi təhlil edərək növbəti dialoq pəncərəsində müəyyən həcmdə disk sahəsini boşalda biləcək faylların siyahısını əks etdirir.

         Bu dialoq pəncərəsinin iki səhifəsi var. Очистка диска  səhifəsində təqdim olunan siyahıdan ləğv olunası fayl obyektləri seçilir (məsələn, səbətdəki fayllar, müvəqqəti fayllar və s.) və OK düyməsi basılır. Nəticədə sistem göstərilən əməliyyatın yerinə yetirilməsini təsdiqləmək üçün ekrana xüsusi sorğu pəncərəsi çıxarır. Bu addımda həmin sorğuya müvafiq cavab verərək işi davam etdirmək lazımdır.

         Baxılan pəncərənin Дополнительно səhifəsində diskin təmizlənəsi üçün istifadəçiyə bəzi əlavə imkanlar verir. Belə ki, həmin pəncərə əlavəsində əks olunan müvafiq parametrləri seçməklə Windows sisteminin istifadə olunmayan komponentlərini ləğv etmək proqramların quraşdırılması və ləğvi üçün nəzərdə tutulan dialoq pəncərəsini ekrana çıxarmaq və nəhayət, diskdə saxlanılan fayllarının ehtiyat kopiyalarını ləğv etmək olar.

4.Diskin formatlaşmasi

Diskin formatlaşması diskin yazı və oxuma üçün hazırlanması deməkdir. «Мои документы» qovluğu açılır, disk(disket) göstərilir → kontekst menyuda «Форматировать…» → «Формат Диск…» dialoq pəncərəsi açılır → Начать (Start).

Formatlaşma zamanı disketdəki bütün informasiyalar silinir, disk cığır və sektorlara ayrılır. Dialoq pəncərəsində formatlaşmanın bir-neçə üsulundan istifadə etmək mümkündür:

«Быстрое» – diskdə bütün informasiya silinir, yalnız bir dəfə format olunmuş disklər üçün nəzərdə tutulur;

«Использовать сжатие» – NTFS ilə dəstəklənir;

«Создание загрузочного диска» – MS-DOS sistemi diskdəki bütün informasiyanı silir və oraya sistem fayllarını əlavə edir.

5.Arxivləşdirmə proqramı

 Komputerdə aparılan mühüm əməliyyatlardan biri də informasiyanın arxivləşdirilməsidir. Bu əməliyyat hər şeydən əvvəl mühüm faylların qorunması baxımından onların ehtiyat kopiyalarının saxlanılması üçün əhəmiyyətlidir. Belə ki, faylların hər hansı səbəbdən korlanması zamanı onları arxivdən bərpa etmək olar. Eyni zamanda bu əməliyyat bərk diskdə istifadə olunmayan faylların arxivləşdirilməsi hesabına diskin xeyli hissəsinin boşaldılmasına və boş yaddaş sahəsinin artırılmasına imkan verir. Arxivləşdirilmə əməlyyatının aparılması üçün sistemdə xüsusi utilitdən istifadə edilir: Архивация данных

         Beləliklə, arxivləşdirilmə proqramı Архивация данных  verilənlərin ehtiyat kopiyalarının yaradılması və onların arxivdən bərpa edilməsi üçün istifadə edilir. Bu proqram verilənlərin ehtiyat kopiyalarının maqnit lentlərdə (strimmerlərdə) və müxtəlif disklərdə yazılıb saxlanılmasına imkan verir.

Fayl və qovluqların arxivləşdirilməsi aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

1.Arxivləşdirilən fayl və qovluqların seçilməsi;

2.Onların kopiyalarının yerləşdirilməsi üçün qurğuların seçilməsi;

3.Bilavasitə arxivləşmə prosesi.

Архивация данных proqramını icra etmək üçün Baş menyunun Программы siyahısındakı  Стандартные – Служебные- Архивация данных əmrini seçmək lazımdır. Bu halda ekranda Мастер архивации и восстановления adlı pəncərə əks olunur. Həmin pəncərədə Далее düyməsi basılır və nəticədə eyni adlı ikinci pəncərə açılır. Bu pəncərədə iki rejim əks olunur. Belə ki, Архивация файлов и параметров rejimi fayl və qovluqların ehtiyat kopiyalarını yaratmaq üçün istifadə edilir. Eyni zamanda восстановление файлов и параметров rejimi isə arxivdə saxlanılan verilənləri bərpa etmək üçün nəzərdə tutulur. Odur ki, bu rejimlərdən biri seçilir Далее düyməsi basılır. Bundan sonra zəruri fayl obyektlərinin ehtiyat kopiyalarının yaradılmasını təyin etmək üçün ekranda müvafiq rejimlər əks olunur. Bu dialoq pəncərəsində arxivləşdirilməsi nəzərdə tutulan obyektlərə uyğun rejimlər seçilir.

I. Мой документы и параметры настройки (Mənim sənədlərim və parametrlər)rejimi seçildikdə-Мой документы və Избранное sistem qovluqları bütün məzmunu ilə və İş stolu arxivləşdirilir;

II.Документы и параметры и настройки  всех пользователей данного компьютера (Bu kompüterdəki bütün istifadəçilərin sənədləri və parametrlər) rejimi seçildikdə bütün istifadəçilərin sənədləri Мой

документы və Избранное (Seçilmişlər) sistem qovluqları və İş stolu arxivləşdirilir;

III. Всю информацию на данном компьютера(Bu kompüterdəki bütün informasiyalar)rejimi seçildikdə bu komputerdə sistem fayllarından tutmuş bütün informasiyalar hamısı arxivləşdirilir;

         IV.Предоставить возможность выбора обьектов для архивации (Arxivləşdirmək üçün obyektlərin seçilməsinə imkan vermək) rejimi seçildikdə açılan növbəti pəncərədən ehtiyat kopiyalarını yaratmaq üçün nəzərdə tutulan fayl obyektlərini seçmək olar.

         Bu göstərilən rejimlərin axırıncısı seçilir və Далее  düyməsi basılır. Nəticədə açılan növbəti dialoq pəncərəsində arxivləşdirilməsi nəzərdə tutulan bütün fayl, qovluq və disklərin işarələri qarşısında qeydiyyat işarəsi qoyulur. Qeyd edək ki, bu halda qovluqlar və həm də onlara daxil olan alt qovluqların arxivləşdirilməsi nəzərdə tutulursa, onda həmin qeydiyyat işarələri göy rənglə əks olunur. Qovluq və disklərin solunda əks olunan qeydiyyat işarəsinin boz rənglə verilməsi isı onu göstərirki, həmin obyekt daxilində olan fayl və qovluqların heç də hamısı arxivə yerləşdirilməyəcək.

         Əgər arxivə yalnız qovluq daxilindəki bəzi faylları yerləşdirmək lazımdırsa, onda pəncərənin solunda həmin qovluq açılır və sağda əks olunan siyahıdakı zəruri fayl və qovluqların qarşısında qeydiyyat işarəsi qoyulur.

         Beləliklə, arxivləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan obyektlər seçilir və yenə Далее  düyməsi basılır.

         Bu addımda ehtiyat kopiyanın yazılması üçün təklif olunan siyahıdan disk seçilir və yaradılan arxiv üçün müvafiq sətirdən ad daxil edilir və Далее  düyməsi basılır.

         Готово düyməsinin basılması ilə kopiyalanma əməlyyatı başlanır. Proses başa çatan kimi aparılan əməliyyat barədə ətraflı məlumat əks olunmuş xüsusi dialoq pəncərəsi ekrana çıxır.

         Yaradılmış arxivin açılması və fayl obyektlərinin ehtiyat kopiyalarının bərpası (açılması) üçün Arxivləşdirmə və ya bərpaetmə ustası pəncərəsindən Fayllar və parametrlərin bərpa olunması rejimi seçilir və Далее  düyməsi basılır. Bu halda son pəncərədə müxtəlif vaxtlarda yaradılmış ehtiyat fayl kopiyalarının siyahısı əks olunur. Bu siyahıdakı bəndlərin birini seçmək və sağ pəncərədə faylları bərpa etmək üçün disk təyin etmək olar. Bundan sonra Далее  düyməsi ilə açılan pəncərədə готово düyməsi basılır və nəticədə arxivdə saxlanılan fayllar bərpa olunur.

FAYL VƏ QOVLUQLARIN ARXİVLƏŞDİRİLMƏSİ

Arxiv proqramları (Arxivatorlar) fayldakı informasiyları sıxmaqla onların arxivləşməsini yerinə yetirir. Sıxma dərəcəsi asılıdır:

1.İstifadə olunan arxivatordan.

2.Sıxma üsulundan.

3.Faylın tipindən.

Arxivləşdirmənin iki səbəbi var:

1.İnformasiyanın qorunması (faylın rezerv surətini yaratmaqla)

2.Fayllar üçün ayrılmış yerdən səmərəli istifadə.

Arxivləşmə zamanı faylın daha kiçik həcmə malik, rezerv sürəti yaradılmış olur. Rezerv surət – faylın dəqiq surəti olub, sıxılmış halda xüsusi daşıyıcıda, təhlükəsiz yerdə saxlanılır.

Arxiv faylları: ARJ, CAB, GZ, LHA, RAR, TAR, TGZ, UU, ZIP.

Windows əməliyyat sistemlərində əsasən WinZİP və WinRAR arxivatorlardan istifadə edilir.

Proqramı işə salmaq üçün:

1.Start (Старт) → Proqrams (Программы) → WinRAR → [Bakcomp – WinRAR] pəncərəsi açılır → arxivləşdirilməsi lazım olan fayl və ya qovluq açılan pəncərədə göstərilir → [Добавить] düyməsi basılır.

2.Fayl və ya qovluğun üzərində kontekst menyu açılır → «Добавить в Архив…» əmri verilir → açılan [Имя и параметры архива] pəncərəsində arxiv faylın yerləşəcəyi qovluq göstərilir → OK.

Arxiv olunacaq fayl və ya qovluğa parol qoymaq üçün: [Имя и параметры архива] pəncərəsində [Дополнительный] hissəsinə keçilir → [Установить пароль] →[Архивация с паролем] pəncərəsində parol təyin edilir → OK.

6.Windows XP sisteminin bərpası

Təcrübə göstərir ki, kompüterdə işləyərkən bəzi hallarda, xüsusilə də yeni qurğuların və ya proqramların quraşdırılmasından sonra əməliyyat sisteminin işində müəyyən sapmalar baş verir, sistem həmişəki kimi saz işləmir həmişəkindən fərqli olaraq kompüterin sürəti aşağı düşür. Hətta elə hallar ola bilir ki, bu cür proqramları ləğv etməkdən sonra da vəziyyət düzəlmir. Odur ki, belə vəziyyət yarandıqda Windows XP sisteminin tərkibində olan xüsusi proqramdan istifadə edərək əməliyyat sisteminin əvvəllər stabil işlədiyi vəziyyətini bərpa etmək olur. Yəni, bu halda sistem fayllarının bərpa olunması üçün xüsusi mexnizmdən istifadə edilir. Bu mexanizmin mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, sistem bərpa olunarkən kompüterdə olan sənədlər korlanmır.

         Bərpaolunma prosesi haqqında ümumi məlumat.

         Windows XP sisteminin tərkibində olan mühüm bir vasitə -Sistemin bərpası proqramının köməyilə kompüterlə iş prosesində müəyyən problemlər baş verdikdə şəxsi faylları korlamadan kompüterin əvvəlki iş vəziyyətini bərpa etmək olur. Bərpaetmə proqramı sistemdə baş verən bütün dəyişiklikləri izləyir və avtomatik olaraq asan təyin oluna bilən bərpaolunma nöqtələri (qayıdış nöqtələri) yaradır. Həmin bərpaolunma nöqtələri sistemi bu nöqtələrlə təyin olunan tarixdəki vəziyyətinə qaytarmağa imkan verir. Onlar komputerin fasiləsiz istifadəsindən asılı olaraq hər gün və eləcə də ciddi sistem hadisələri (məsələn, proqramların və qurğuların quraşdırılması) baş verərkən yaradılır. Həmçinin istifadəçinin özü də istənilən vaxt bərpaolunma nöqtələri yarada bilər. Beləliklə, sistemin bərpası proqramının işi bərpaolunma (qayıdış) nöqtələrinin istifadəsinə əsaslanır. Belə ki, sistemin bərpaetmə proqramı müəyyən müddət ərzində aparılmış bütün dəyişiklikləri, eləcə də quraşdırılan bütün proqramları və yeni qurğuları avtomatik olaraq yazır. Bununla yanaşı sistemin bu dəyişikliklərə qədərki parametrlərinin yazılması üçün istifadəçi özü də şəxsi bərpaetmə nöqtələrini verə bilər. Yəni istifadəçi özü üçün zəruri proqramları quraşdırdıqdan və eləcə də kompüterin bütün qurğularının sazlanma prosesini özü istədiyi kimi apardıqdan sonra əmin olsa ki, Windows XP sistemi korrekt və stabil şəkildə işləyir, onda həmin tarix üçün sistemin bərpaolunma (qayıdış) nöqtəsini yarada bilər. Bu zaman sistemin bərpaetmə proqramı avtomatik olaraq Windows XP- nin həmin tarixdə ki, sistem reesterinin və eyni zamanda Windows – un işi üçün zəruri olan bütün sistem fayllarının ehtiyat kopiyalarını yaradır. Odur ki, sonralar kompüterdə işləyərkən quraşdırılmış proqramlardan və ya yeniləşdirilmiş drayverlərdən hər hansı birinin işində müəyyən sapmalar baş verərsə və ya təsadüfən sistem fayllarl ləğv olunarsa, yaxud zədələnərsə, onda kompüteri istənilən anda həmin faylların normal işlədiyi vaxtlardakı vəziyyətinə, qaytarmaq, yəni sistemin o vaxtlar yaradılmış bərpaolunma nöqtəsinə keçmək olar. Bunun üçün Sistemin bərpası  proqramından istifadə edilir. Bu proqram müəyyən tarixdəki, konkret  bərpaolunma nöqtəsini verən kimi diskdəki bütün bölmələri izləyərək bərpa edir və bununla da kompüter sisteminin hamin tarixdəki, işlək vəziyyətinə qayıtmış olur.

         Sistemin bərpa olunması zamanı istifadəçilərin yaratdıqları sənəd faylları toxunulmaz qalır. Əməliyyat sisteminin daha stabil vəziyyətə qayıtması zamanı sənədlər, elektron poçt məlumatları və digər sənəd faylları saxlanılır. O cümlədən, Мой документы qovluğundakı istənilən genişlənməli bütün sənədlər saxlanılır.

         Nəzərə almaq lazımdır ki, bərpaolunma nöqtəsi yaradılandan sonra quraşdırılmış bütün tətbiqi proqramlar sisteminin bərpası zamanı ləğv olunur. Lakin bu proqramları yenidən quraşdırmaq lazımdır.

         Qeyd etmək lazımdır ki, sisteminin bərpaolunma əməliyyatı müəyyən tarix üçün təmamilə çevrilə biləndir. Bu o deməkdir ki, istifadəçi sistemi istənilən anda bir ay əvvəlki vəziyyətinə qaytarmaq və sonra isə həmin bərpaolunma nöqtəsindən imtina edərək yenidən sisteminin bir həftə əvvəlki vəziyyətini bərpa etmək imkanına malikdir.

         Bərpaetmə proqramı icra olunarkən bərpaolunma nöqtəsini tapmağa kömək edən xüsusi təqvim ekrana çıxır. Əgər kompüter hər gün istifadə olunmursa, onda bir neçə gün ərzində yalnız bir bərpaolunma nöqtəsi hər gün istifadə olunduqda isə bərpaolunma nöqtəsi hər gün ərzində bir neçə bərpaolunma nöqtəsi də yarana bilər.

         Qeyd edək ki, Windows XP sistemi quraşdırıldıqdan sonra kompüter elə

birinci dəfə istifadə olunarkən avtomatik olaraq ilk əməliyyat sisteminin bərpaolunma nöqtəsi yaradılır. Sonralar həmin bərpaolunma nöqtəsinin seçilməsilə kompüteri və proqramları ilkin vəziyyətinə qaytarmaq olar. Bu halda Мой документы qovluğunda saxlanılan bütün fayllar yuxarıda göstərildiyi kimi dəyişilməz qalır.

         Kompüter fasiləsiz istifadə olunduqda sistemin bərpaetmə proqramı avtomatik olaraq cədvəl üzrə hər 10 saatdan bir və hər 20 saatdan bir, hətta sistemdə heç bir dəyişiklik edilmədikdə belə bərpaolunma nöqtəsini yaradır. Kompüter bir sutkadan artıq işləmirsə, onda növbəti dəfə bərpaolunma nöqtəsi kompüter işə salınan kimi yaradılır.

         Sistemə yeni proqram quraşdırılarkən bərpaetmə proqramı yeni bərpaolunma nöqtəsi yaradır. Belə bərpaolunma nöqtələri sistemdə baş vermiş dəyişiklikləri yazmaq və ya kompüterin proqramlar quraşdırılmazdan əvvəlki vəziyyətini bərpa etmək üçün istifadə edilir.

         Lazım gələrsə, bərpaolunma nöqtəsini əl ilə də yaratmaq olar. Belə bərpaolunma nöqtələri yarandıqda siyahıda onların adı və yaranma tarixi əks olunur.

         Sistemin bərpası proqramının icrası üçün Baş menyudakı Программы – Стандартные-Служебные-Восстановление системы əmrlərini ardıcıl seçirik. Nəticədə Восстановление системы adlı dialoq pəncərəsi ekrana çıxır.

         Zədələnmiş sistemin bərpası üçün bu dialoq pəncərəsində  Восстановление более раннего состояния компьютера(Kompüterin daha əvvəlki vəziyyətinin bərpa olunması) rejimi seçilir və Далее düyməsi basılır. Nəticədə bərpaolunma nöqtəsini seçmək üçün nəzərdə tutulan xüsusi dialoq pəncərəsi ekrana çıxır.

         Nəzərə almaq lazımdır ki, seçilən tarixdən sonra quraşdırılmış proqramların heç biri ondan sonra işləməyəcək.

         Açılmış növbəti dialoq pəncərəsinin sol tərəfində xüsusi təqvim əks olunur. Bu təqvimdə bərpa olunma nöqtələrini göstərən tarixlər nisbətən qalın şriftlərlə verilir. Təqvimin sağındakı pəncərədə bərpaolunma nöqtələrinin yaradılma vaxtı və adları verilir. Qeyd edək ki, bir tarixə bir neçə bərpaolunma nöqtəsi uyğun gələ bilər. Odur ki, təklif olunan təqvimdən nəzərdə tutulan tarix və onun sağındaki pəncərədən isə bərpaolunma nöqtəsi seçilərək Далее  düyməsi basılır.

         Bu halda açılan dialoq pəncərəsində seçilmiş bərpaolunma nöqtəsinin təsdiq olunması təklif edilir. Ona görə də həmin seçimin təsdiqlənməsi üçün sadəcə olaraq  Далее düyməsi basılır. Bundan sonra sisteminin bərpaolunma prosesi başlanır. Bərpaetmə prosesi başa çatan kimi kompüter avtomatik olaraq yenidən yüklənir və sondan bərpaolunma prosesinin başa çatması barədə məlumat ekrana çıxır.

         Əgər sistemin bərpası prosesi istifadəçini qane etməsə, onda başqa bərpaetmə nöqtəsi seçməklə əməliyyatı yenidən aparmaq və ya sistemin sonuncu bərpaolunmuş variantından imtina etmək olar. Bunun üçün bərpaolunma əməliyyatından sonra Программы Программы – Стандартные-Служебные-Восстановление системы əmrlərini ardıcıl  seçirik.Açılan  dialoq pəncərəsində Sonuncu bərpanı təxirə salmaq rejimini seçmək lazımdır.

         Bərpaolunma nöqtələrinin yaradılması.

         Nəzərə almaq lazımdır ki, sisteminin bərpasından əvvəl bərpaolunma nöqtəsi yaradılmalıdır. Çünki, istifadəçi hər an sistemin bu günkü vəziyyətinə qayıtmaq məcburiyyətində qala bilər. Odur ki, istifadəçi istənilən vaxt bərpaolunma nöqtəsi yaratmaq və sonralar ehtiyac yarananda həmin nöqtəyə qayıtamq imkanına malikdir. Bu xüsusilə yeni proqram təminatı quraşdırakən və sistemin parametrləri ilə bağlı geniş miqyaslı dəyişikliklər apararkən əhəmiyyətlidir.

         Bərpaolunma nöqtəsi yaradarkən yuxarıda verilmiş dialoq pəncərəsindən istifadə olunur. Belə ki, bunun üçün həmin dialoq pəncərənin yuxarısında verilən создать точку восстановления (Bərpaolunma nöqtəsi yaratmaq) rejimi aktivləşdirilir və (Далее) düyməsi basılır

         Açılan diloq pəncərəsində Bərpaolunma nöqtəsinin təsviri sətrindən bərpaolunma nöqtəsi üçün ixtiyarı ad daxil edilir. və Yaratmaq düyməsi basılır və bununla da bərpaolunma nöqtəsi yaradılır.

         Sistemin bərpası üçün zəruri olan bütün faylların hamısı kopiyalanır. Bu halda kompüter yenidən yüklənmir. Sonda Закрыть düyməsi basılır.

         Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Windows XP sistemi quraşdırıldıqdan sonra kompüter elə birinci dəfə istifadə olunarkən avtomatik olaraq əməliyyat sisteminin ilk bərpaolunma nöqtəsi yaradılır. Eyni zamanda kompüter fasiləsiz istifadə olunduqda sisteminin bərpaetmə proqramı avtomatik olaraq, hətta sistemdə heç bir dəyişiklik edilmədikdə belə cədvəl üzrə hər 10 və 24 sattdan bir, bərpaolunma nöqtəsini yaradır. Komputer bir sutkadan artıq işləmirsə, onda növbəti dəfə bərpaolunma nöqtəsi kompüter işə salınan kimi yaradılır. Lakin bərpaolunma nöqtələrinin sisteminin özü tərəfindən avtomatik olaraq (istifadəçinin müdaxiləsi olmadan) yaradılması üçün müvafiq sazlama əməliyyatı aparmalıdır. Bunun üçün Свойства система(Sistemin xüsusiyyətlər) dialoq pəncərəsindən istifadə edilir.

         Свойства система  dialoq pəncərəsinin açmaq üçün Baş menyudan Панел управления - Производительность и обслуживание-Система əmrlərini ardıcıl seçirik. Восстановление системы pəncərəsində Sistemin bərpaetmə finksiyası Отключить восстановление системы на всех дисках (Bütün disklərdə sistemin bərpasını kəsmək)rejiminin aktiv olub- olmaması ilə tənzimlənir. Yəni, bu rejim aktiv olmaqdıqda sistemin özü tərəfindən avtomatik olaraq bərpaetmə prosesi aparılır, əks halda isə heç bir diskdə sistemin bərpası prosesi getmir. Bu dialoq pəncərəsində ki, Параметр  düyməsindən istifadə edərək hər bir disk üçün bərpaolunma (qayıdış) nöqtələrinin saxlanılmasında nəzərdə tutulan yaddaş həcmini də vermək olar. Adətən bu həcmin maksimum qiyməti ümumi disk həcminin 12 %- i qədər olur.
(Mənbə: Bakı Biznes və Kooperasiya Kolleci _ Quliyeva Səlimə)