Photoshopda proqram pəncərəsi
Excell dərsliyi
Linki - Excell dərsliyi - Yüklə
Viruslar və növləri
Virus, kompüter proqramlarını istək xarici olaraq təsir edən və proqramların etməsi lazım olan əsl funksiyalarını heç etdirməyən, məhdudlaşdıran və ya səhv əməliyyatlar etdirən proqramlardır. Xüsusilə internet istifadəninin yayılması, kompüterlər arasında davamlı bir bağın olması (şəbəkə) virusların yayılmasını sürətləndirmişdir. Hər gün yeni bəzi virus ortaya çıxmaqda və sürətlə yayılmaqdadır. Viruslar ümumiyyətlə assembler proqramlaşdırma dili ilə hazırlanmış və tutumları 1 byte ilə 3 KB arasındadır.
Virusların aktiv hala keçə bilmələri üçün işlədilə bilən (EXE - COM uzadılmalı kimi) proqramlara bulaşması lazımdır. Virus bulaşan bir proqram işlədildiyində, virus yaddaşa daşınar və yaddaşda ol/tapılan virus ol/tapıldığı müddətcə COMMAND.COM kötüyünə bulaşmağı ilk hədəf olaraq görər. Virus bir dəfə bu kötüyə yerləşdikdən sonra sistemin hər açılışında özünü yaddaşa yükləməkdə və işlədilən hər proqrama bulaşmaqdadır.
Viruslar, EXE, COM, SYS, PRG, OVL, OBJ, LIB uzadılmalı fayllara və boot sektora bulaşa bilər. Bomba qisimi isə işlə/çalışmaq üçün uyğun şərtlərin işini gözləyər. Buradakı uyğun şərt hər hansı bir şey ola bilər. Zamana bağlı şərtlər ola biləcəyi kimi sistemdə VGA monitorun ol/tapılması, hard diskin tutumu, ölkə kodu kimi çox dəyişik şərtlərdə gözlənə bilər. Bu tamamilə virus yazarının istəyinə qalmış bir hadisədir. Uyğun şərtlər meydana gəlməzsə virus yalnız yayılmağa davam edər. Uyğun şərtlər meydana gəldiyində isə bomba qisimi işə başlar. Bomba qisimi sistemə zərər verə biləcəyi kimi ekrana sadə bir mesaj yaza bilər və ya yalnız istifadəçiyə zarafat etmək məqsədi ilə zərərsiz təsirlər/təsir edər edə bilər.
Çoxu adam sistemində əhəmiyyətli şeylər saxlamaz, əgər sisteminizi ticari məqsədlər xaricində istifadə edirsinizsə virus bütün hard diskinizi silmiş olsa belə çox zərərə uğramanız o qədər də mümkün deyil. Böyük ehtimalla itirdiyiniz proqramları ətrafınızdan tapmanız mümkündür. Lakin sisteminiz ticari məqsəd qoy istifadə edilirsə və ya bir firmanın istifadəsində isə maddi mənəvi zərər olduqca böyük olacaq. Müsbət olaraq bu tip məlumatların ehtiyatlanmadığını düşünün bu vəziyyətdə problemin ölçüləri daha da böyüyəcək. Viruslardan qorunmaq üçün xərcləyəcəyiniz əmək və zamanı bu meyara görə təyin edin.
Özünüzün və digər istifadəçilərin texniki səviyyəsi və təcrübəsi nə qədərdir? Bəzi təcrübəli istifadəçilər ehtiyat al/götürdükdən sonra bir şeydən şübhələnmədikcə viruslara qarşı tədbir mahiyyətində heç bir qorunma əməliyyatı etməyə ehtiyac duymazlar. Lazım olduğunda virusu disassambly edib anti virusunu yazacaq qədər təcrübəli istifadəçilər vardır. Buna qarşılıq olduqca təcrübəsiz istifadəçilərdə vardır.
Hər mühitdə virus bulaşma ehtimalı vardır. 1998 sensinde Novel firması 3800 ədəd/adət viruslu disketi müştərilərinə göndərdisə, IBM və NASAin kompüterləri virusdan zərər gördüsə, 50 illik təcrübəyə sahib olsanız belə sisteminizə virus bulaşma ehtimalı vardır. PTT və ya su idarəsinin kompüterlərinə girə biləcək bir kompüter virusunun abunələr ilə əlaqədar qeydləri pozması nəticəs(n)i 3-4 milyard telefon fakturasını görərək həyatında kompüter istifadə etməmiş olsa belə viruslardan zərər görmüş olar.
Virusların quruluşu
Virusların quruluşu təməl olaraq 3 qisimdə araşdırılar. Bunlar sırası ilə kopiya istehsalçısı, gizləyici və bomba qisimləridir.
Kopiya istehsalçı: Bu hissə virusun yayılmasını, özünü bir proqramdan digərinə kopiyalamasını yəni qısacası törəməyi təmin edərlər. Virusların VİRUS adını al/götürməsi təməldə bu qisimin reallaşdırmış olduğu funksiyadan gəlməkdədir.
Gizləyici: Virusun fərq edilməməsi üçün lazım olan əməliyyatları yerinə yetirər. Bu bir növ müdafiə etmə mexanizmidir. Virus yazarlarının antivirüslere qarşı inkişaf etdirdikləri texnikalar nəticəs(n)i ortaya çıxmışdır. Məqsədi antivirüslerin və istifadəçilərin özlərini təsbit etməsini, antivirüslerin kompüter üzərində işlə/çalışar vəziyyətdə ikən təsirsiz hala gətirilməsini təmin etməkdir.
Bomba: Bu hissə virus içərisində yazarın istəkləri istiqamətində şərtlər reallaşdığında edilməsi lazım olan hadisəs(n)i icra edən qisimdir. Virus yazarının vəziyyətinə görə sadə bir zarafat və ya qorxunc bir HDD formatı ola bilər.
Virusların yazılma metodları
Viruslar tip ayrı-seçkiliyinin yanında, iki fərqli metodla yazıla bilər.
Viruslar tip ayrı-seçkiliyinin yanında, iki fərqli metodla yazıla bilər.
1. Nonresident viruslar (Run - time viruslar)
2. Resident viruslar
2. Resident viruslar
bütün viruslar təməldə iki fərqli şəkildə işlə/çalışarlar. Bu ayrım virusların özündən deyil DOS mühitində işlə/çalışan proqramlara təmin etmiş olduğu imkanlardan qaynaqlanar. Yaxşı bir virusun yazıla bilməsi ancaq resident formas(n)ı ilə mümkündür. Bu qrupdakı viruslar irəli texnikalar istifadə edərlər.
Nonresident viruslar
Nonresident viruslar istər FAYL virusu olsun istər BOOT sektor virusu olsun bulaşma işini, özləri aktiv olduqları anda ilk tapdıqları digər hədəf bulaşma sahələrinə özlərini bir və ya birdən çox kopiyalayıb daha sonra idarəs(n)i ana proqrama, boot sektor virusu isə əməliyyat sisteminə buraxan viruslardır. Bu tip viruslar üçün bir sonrakı bulaşma əməliyyatını, eyni şəkildə yəni təkrar işlə/çalışdıqlarında reallaşdırarlar. Qısacası bu virusların yayıla bilməsi üçün şübhəsiz bulaşılmış bir faylın işlədilməsi lazımdır. Eyni vəziyyət boot sektor virusları da etibarlıdır. Nonresident viruslar çətin fərq edilərlər çünki yalnız proqram işlədildiyində aktiv hala gəlib, etmələri lazım olanı etdikdən sonra idarəs(n)i ana proqrama verərək dövrə xarici qalarlar. Yaddaş xəritələrində görünməzlər. Bu səbəblə fərq edilmələri olduqca çətindir.
Nonresident viruslar istər FAYL virusu olsun istər BOOT sektor virusu olsun bulaşma işini, özləri aktiv olduqları anda ilk tapdıqları digər hədəf bulaşma sahələrinə özlərini bir və ya birdən çox kopiyalayıb daha sonra idarəs(n)i ana proqrama, boot sektor virusu isə əməliyyat sisteminə buraxan viruslardır. Bu tip viruslar üçün bir sonrakı bulaşma əməliyyatını, eyni şəkildə yəni təkrar işlə/çalışdıqlarında reallaşdırarlar. Qısacası bu virusların yayıla bilməsi üçün şübhəsiz bulaşılmış bir faylın işlədilməsi lazımdır. Eyni vəziyyət boot sektor virusları da etibarlıdır. Nonresident viruslar çətin fərq edilərlər çünki yalnız proqram işlədildiyində aktiv hala gəlib, etmələri lazım olanı etdikdən sonra idarəs(n)i ana proqrama verərək dövrə xarici qalarlar. Yaddaş xəritələrində görünməzlər. Bu səbəblə fərq edilmələri olduqca çətindir.
Resident Viruslar
Resident virusların nonresident viruslardan tək fərqi adından da aydın olacağı kimi yaddaşda davamlı işlə/çalışar vəziyyətdə olmalarıdır Bu tip viruslar yaddaşda aktiv halda gözləyərək kəsmələr vasitəsi ilə bulaşma əməliyyatını reallaşdırarlar.
Resident virusların nonresident viruslardan tək fərqi adından da aydın olacağı kimi yaddaşda davamlı işlə/çalışar vəziyyətdə olmalarıdır Bu tip viruslar yaddaşda aktiv halda gözləyərək kəsmələr vasitəsi ilə bulaşma əməliyyatını reallaşdırarlar.
Virus Tipləri
Viruslar üzərində yazılmış olduqları kompüter gileylərinə görə şəkil al/götürərlər. Üzərində işlə/çalışılan təchizat və sistem proqramı virusların tipləri üzərində təyin edici olaraq təsirli rol oynayarlar.
Worms (Soxulcanlar): Adını aldıqları canlılara bənzəyən bu viruslar, girdikləri kompüter sistemimdə bəzi 'dəliklər' açar. Özlərini kopiyalama xüsusiyyətinə sahibdirlər. İnternet ya da yerli şəbəkə üzərində kompüterdən kompüterə yayılarlar. Bəziləri zərərsizdir ancaq sistemdə yer/yeyər qablar/örtər və kompüteri yavaşladarlar. Bəziləri isə zərərlidir və kompüterə zərər verər.
Viruslar üzərində yazılmış olduqları kompüter gileylərinə görə şəkil al/götürərlər. Üzərində işlə/çalışılan təchizat və sistem proqramı virusların tipləri üzərində təyin edici olaraq təsirli rol oynayarlar.
Worms (Soxulcanlar): Adını aldıqları canlılara bənzəyən bu viruslar, girdikləri kompüter sistemimdə bəzi 'dəliklər' açar. Özlərini kopiyalama xüsusiyyətinə sahibdirlər. İnternet ya da yerli şəbəkə üzərində kompüterdən kompüterə yayılarlar. Bəziləri zərərsizdir ancaq sistemdə yer/yeyər qablar/örtər və kompüteri yavaşladarlar. Bəziləri isə zərərlidir və kompüterə zərər verər.
Trojan Virusları: Bu viruslar özlərini kopiyalayıb çoxalmazlar. Kompüterə girdiklərində özünü xüsusilə göndərən adamın buyruğuna girər və ona xidmət edərlər. Əgər bu xidmət pis niyyətli bir adama edilirsə bu adamın keyfiyyətinə bağlı olaraq kompüterinizdəki məlumatları itirə bilər, istəmədiyiniz məlumatların kompüterinizə girməsini təmin edə bilər, gizli fayllarınıza çata bilər, modem ya da hard diskiniz pozula bilər.
Makro Virusları: Word Excel kimi makro istifadəsinə imkan təmin edən proqramların fayllarına bulaşan viruslardır. Bunlar Word ya da Excel istifadə edərək hazırladığınız sənədə yerləşər və bu sənədə hər girişdə aktiv hala keçər.
Boot Virusları: Disketlərin 'boot sector' və ya sabit disklərin 'master boot sector' deyə adlandırılan ilk sektorlarına sıçrayarlar və çoxalaraq digər kompüterlərə disketlər, e. mail kimi üsullarla bulaşar və yayılarlar. Ol/tapılması və təmizlənməsi ən asan viruslardır çünki yerləri müəyyəndir.
Boot Virusları: Disketlərin 'boot sector' və ya sabit disklərin 'master boot sector' deyə adlandırılan ilk sektorlarına sıçrayarlar və çoxalaraq digər kompüterlərə disketlər, e. mail kimi üsullarla bulaşar və yayılarlar. Ol/tapılması və təmizlənməsi ən asan viruslardır çünki yerləri müəyyəndir.
Fayl Virusları: Com, Exe kimi işlə/çalışa bilər fayllara bulaşarlar və bu fayllardan digər fayllara sıçrayarlar. Nə qədər fayla sıçradıqlarına bağlı olaraq faylın ölçüsünü artırarlar. Fayla bulaşan virus proqramı faylın sonunda bazende ortasında ola bilər. Bu viruslar yaddaşda qala bilmə xüsusiyyətinə sahibdirlər.
Polimorfik Viruslar: Davamlı olaraq özünü dəyişdirən viruslardır. Ol/tapılması və təmizlənməsi fərqli texnologiya tələb edən bir virus növüdür.
Hoaxlar: Hoaxlar virus olduğu deyilən lakin əslində virus olmayan aldatmacalardır. Bunlar yalnız istifadəçilərdə çaxnaşma yaratmaq üçün hazırlanmış ola biləcəyi kimi daha sonradan yazılacaq bir virusun təsirini artırmaq məqsədiylə də hazırlanmış ola bilər.
Antivirüs Proqramları
Antivirüs proqramlarının işləyişini ümumiyyətlə 3 ana qrupa ayırmaq mümkündür. Bunları təsbit etmə, təyin etmə və təmizləmədiyər.
Hər virus müəyyən bir uzunluqda maşın kodu yığınından meydana gələr. Bu kodlar hər virus üçün dəyişikdir və viruslar bir fayla bulaşdıqlarında bu kodlar bulaşılan fayl üzərinə yazılmış olar. Antivirüs proqramlarının isə virusların %95 nisbətindəki böyük bir hissəs(n)i üçün istifadə etdiyi texniki son dərəcə sadədir. Virus üzərində edilən araşdırma nəticəs(n)i virusun hər kopiyasında sabit qalan mümkün olduğunca uzun(səhv həyəcana düşmə ehtimalını azaltmaq üçün) kod silsilə/serialmını axtarmaqdır. Bu şəkildə minlərlə virusun imzası bir faylda toplanar. Daha sonra virus daraması ediləcək hər faylda bu minlərlə imzanın hər biri axtarılar. İmza ol/tapıldığı təqdirdə fayla virus bulaşmış deməkdir. Bunlardan sonrakı mərhələ təmizləmə qisimidir. Bilinən klassik tərzdə yazılmış virusların hamısı bu metodla təmizlənə bilməkdədir. Bu metodun dezavantajı yeni çıxan viruslara qarşı təsirsiz olmasıdır. Bundan ötəri antivirüs proqramlarının tez-tez update edilməsi lazımdır.
Başqa bir antivirüs texnikasında peyvənd etmə texnikasıdır. Bu texniki virusların işlə/çalışa bilər fayllara bulaşmaq üçün istifadə etdiyi texnikas(n)ı istifadə edər. Lakin bu dəfə bulaşan virus deyil virusun bulaşdığını fərq edə biləcək bir kod hissəsini proqrama əlavə etməkdən ibarətdir. Əlavə olunan bu kod, proqram hər işlə/çalışdığında öz özünü nəzarət etməsini və təmizləməsini təmin edər. Peyvənd etmə texnikasında işlə/çalışa bilər hər fayla bu proqram parçasının bulaşması təmin edilər.
Antivirüs proqramlarının işləyişini ümumiyyətlə 3 ana qrupa ayırmaq mümkündür. Bunları təsbit etmə, təyin etmə və təmizləmədiyər.
Hər virus müəyyən bir uzunluqda maşın kodu yığınından meydana gələr. Bu kodlar hər virus üçün dəyişikdir və viruslar bir fayla bulaşdıqlarında bu kodlar bulaşılan fayl üzərinə yazılmış olar. Antivirüs proqramlarının isə virusların %95 nisbətindəki böyük bir hissəs(n)i üçün istifadə etdiyi texniki son dərəcə sadədir. Virus üzərində edilən araşdırma nəticəs(n)i virusun hər kopiyasında sabit qalan mümkün olduğunca uzun(səhv həyəcana düşmə ehtimalını azaltmaq üçün) kod silsilə/serialmını axtarmaqdır. Bu şəkildə minlərlə virusun imzası bir faylda toplanar. Daha sonra virus daraması ediləcək hər faylda bu minlərlə imzanın hər biri axtarılar. İmza ol/tapıldığı təqdirdə fayla virus bulaşmış deməkdir. Bunlardan sonrakı mərhələ təmizləmə qisimidir. Bilinən klassik tərzdə yazılmış virusların hamısı bu metodla təmizlənə bilməkdədir. Bu metodun dezavantajı yeni çıxan viruslara qarşı təsirsiz olmasıdır. Bundan ötəri antivirüs proqramlarının tez-tez update edilməsi lazımdır.
Başqa bir antivirüs texnikasında peyvənd etmə texnikasıdır. Bu texniki virusların işlə/çalışa bilər fayllara bulaşmaq üçün istifadə etdiyi texnikas(n)ı istifadə edər. Lakin bu dəfə bulaşan virus deyil virusun bulaşdığını fərq edə biləcək bir kod hissəsini proqrama əlavə etməkdən ibarətdir. Əlavə olunan bu kod, proqram hər işlə/çalışdığında öz özünü nəzarət etməsini və təmizləməsini təmin edər. Peyvənd etmə texnikasında işlə/çalışa bilər hər fayla bu proqram parçasının bulaşması təmin edilər.
Virusun Bulaşdığına Dair Şübhə Ediləcək Vəziyyətlər:
1. Bəzi viruslar kompüter üstündə ol/tapılan bütün sürücüləri bulaşılacaq fayl tapmaq üçün darayar. Məsələn disketdən işlətdiyiniz bir proqram harddisk üzərində heç bir əməliyyat edilməsinə gərək yoxkən , harddiskə daxilolma/müraciət reallaşdırırsa bunu böyük ehtimalla virus etməkdədir.
2. Antivirüs proqramları və ya idarə faylları silinirsə , səhvən özünüz silmədinizsə bunu edən böyük ehtimalla virusdur.
3. RAM yaddaşınızın miqdarı diqqətə çarpan olmayan bir şəkildə azalmış isə yaddaşda bir virus aktiv halda ola bilər.
4. Harddiskinizin iş sürətinin səbəbsiz yerə düşməsində viruslardan qaynaqlanır ola bilər.
5. Əgər kompüterinizin və proqramlarınızın iş sürəti gözlənilməz bir şəkildə düşdü isə resident bir virusun yaddaşda aktiv olması ehtimalı olduqca yüksəkdir.
2. Antivirüs proqramları və ya idarə faylları silinirsə , səhvən özünüz silmədinizsə bunu edən böyük ehtimalla virusdur.
3. RAM yaddaşınızın miqdarı diqqətə çarpan olmayan bir şəkildə azalmış isə yaddaşda bir virus aktiv halda ola bilər.
4. Harddiskinizin iş sürətinin səbəbsiz yerə düşməsində viruslardan qaynaqlanır ola bilər.
5. Əgər kompüterinizin və proqramlarınızın iş sürəti gözlənilməz bir şəkildə düşdü isə resident bir virusun yaddaşda aktiv olması ehtimalı olduqca yüksəkdir.
Virusun Kompüterə Bulaşa bilmə Yolları:
1. Təmiz olduğuna əmin ola bilmədiyiniz disketlərdən
2. Bir proqram yükləmək məqsədi ilə istifadə etdiyiniz CDlərdən.
3. E-maillərdən və e-mail yolu ilə alınmış fayllardan.
4. Müxtəlif qarşılıqlı görüşmə proqramları (Mirc, Icq) və bunlar vasitəçiliyi ilə alınan fayllardan.
5. Şəbəkə qonşularından bağlı olduğunuz viruslu bir kompüterdən (şəbəkə paylaşımı açıq olduğu vəziyyətlərdə)
2. Bir proqram yükləmək məqsədi ilə istifadə etdiyiniz CDlərdən.
3. E-maillərdən və e-mail yolu ilə alınmış fayllardan.
4. Müxtəlif qarşılıqlı görüşmə proqramları (Mirc, Icq) və bunlar vasitəçiliyi ilə alınan fayllardan.
5. Şəbəkə qonşularından bağlı olduğunuz viruslu bir kompüterdən (şəbəkə paylaşımı açıq olduğu vəziyyətlərdə)
Viruslardan Qorunma yolları
1. Yaxşı bir antivirüs proqramı yüklənməsi və bunun nizamlı bir şəkildə update edilməsi.
2. İstifadə etdiyimiz kompüterlərdə təsadüfi hər disketin istifadə edilməməsi.
3. İşimizə yaracağını qəti olaraq bilmədiyimiz, etibarlı olmayan kəslərdən alınan CDlərin istifadə edilməməsi və bunlardakı proqramların yüklənməməsi.
4. Tanımadığımız kəslərdən gələn e-mailləri lazım olsa heç açmamaq, xüsusilə sonu exe olan fayllar qarşı təmkinli davranmaq.
5. Şəbəkə paylaşımlarına heç bir zaman tam paylaşam verməmək, paylaşam verilməsi lazımdırsa parola bağlı paylaşıma verilməsi.
2. İstifadə etdiyimiz kompüterlərdə təsadüfi hər disketin istifadə edilməməsi.
3. İşimizə yaracağını qəti olaraq bilmədiyimiz, etibarlı olmayan kəslərdən alınan CDlərin istifadə edilməməsi və bunlardakı proqramların yüklənməməsi.
4. Tanımadığımız kəslərdən gələn e-mailləri lazım olsa heç açmamaq, xüsusilə sonu exe olan fayllar qarşı təmkinli davranmaq.
5. Şəbəkə paylaşımlarına heç bir zaman tam paylaşam verməmək, paylaşam verilməsi lazımdırsa parola bağlı paylaşıma verilməsi.
Qeydlər:
1. Viruslar özbaşına meydana gəlməz. Bir proqramçı tərəfindən yazılması lazımdır.
2. Yaxşı niyyətli viruslarda vardır.
3. Viruslar, bir disket ya da proqram maşında işlədilmədiyi müddətcə bulaşmaz.
4. Disketdən məlumat oxunması virus bulaşdırmaz.
5. Protect (qoruma) yuvası bağlı olan disketin virus bulaşdırma ehtimalı daha azdır.
6. Viruslar, məlumat (verilən) fayllarına bulaşmazlar.
Mənbə _ Azgraf.net
2. Yaxşı niyyətli viruslarda vardır.
3. Viruslar, bir disket ya da proqram maşında işlədilmədiyi müddətcə bulaşmaz.
4. Disketdən məlumat oxunması virus bulaşdırmaz.
5. Protect (qoruma) yuvası bağlı olan disketin virus bulaşdırma ehtimalı daha azdır.
6. Viruslar, məlumat (verilən) fayllarına bulaşmazlar.
Mənbə _ Azgraf.net
İnternet Dərsliyi
Giriş.
Bu gün
Internet hamının dilindən düşmür.
Həyatımızın
ayrılmaz hissəsinə çevrilmiş bu şəbəkənin geniş inkişafı kompüter vasitəsilə
informasiyanın işlənməsinə olan münasibəti çox dəyişdirmişdir.
İnternetin
imkanları insanın təsəvvür edə biləcəyi qədər genişdir.
İnternet
· dünyanın müxtəlif hissələrində
millionlarla insanın ünsiyət imkanıdır
· istənilən mə`lumatın alınması və
yayımlanması, sazişlərin bağlanması və boş vaxtın keçirilməsi vasitəsidir
· XX əsrin ən böyük nailiyyətlərindən biridir.
İnternetin yaranma tarixi.
İnternet dünya
ölkələrinin əksəriyyətinin şəbəkələrini birləşdirir.
Bu gün
İnternet demək olar ki, dünyanın bütün ölkələrini əhatə edir və onun
istifadəçilərinin sayı getdikcə artır.
İnternetdə
vahid idarəetmə mərkəzi yaxud vahid müdiriyyət yoxdur. Buna baxmayaraq
şəbəkənin belə təşkili əslində dərindən düşünülmüş struktur deməkdir. Bu
struktur 1969-cu ildə ABŞ Təhlükəsizlik nazirliyi tərəfindən işlənmiş ARPAnet
layihəsi çərçivəsində qurulmuş və on minlərlə dünya proqramçılarının kollektiv
şüuru ilə getdikcə inkişaf etdirilmiş və mükəmməlləşdirilmişdir.
Gələcək
şəbəkənin strukturuna ilk addımlardan başlayaraq informasiyanın nəqlinin
etibarlılığı və yuksək səviyyəli qəzaya qarşı müqavimət.
İnternetin
əsas xidmətləri
Elektron
poçt ( e-mail
);
Telekonfranslar;
və nəhayət WWW
- informasiya-sorğu verilənlər bazaları, hökümət sənədləri, kitabxana
kataloqları və sair kimi çoxsaylı müxtəlif sənədlərdən ibarət olan hipermətn
mühiti
Kompüter şəbəkələri və şəbəkə protokolları.
İki və ya
bir neçə kompüter verilənlər mübadiləsi məqsədi ilə bir birinə qoşulduqda
kompüter şəbəkəsi yaranır.
Bir
təşkilatın kompüterlərini birləşdirən şəbəkəyə Lokal şəbəkə və ya LAN
(Local Area Network) deyilir.
Bundan
əlavə, lokal şəbəkələri və fərdi istifadəçiləri birləşdirən şəbəkə Qlobal
şəbəkə və ya WAN (Wide Area Network) adlanır.
Lokal şəbəkəni (LAN) qlobal şəbəkə (WAN)
ilə birləşdirən kompüter və bu kompüterdəki proqram təminatı şlyuz (Gateway)
adlanır.
Qlobal şəbəkələri birləşdirən daha yüksək
səviyyəli şəbəkə də mövcuddur. Bu şəbəkə İnternet adlanır. İnternet bütün dünya
üzrə müxtəlif kompüterlər arasında ünsiyyət üçün imkan yaradan və informasiya
mübadiləsini təmin edən şəbəkələr şəbəkəsidir.
Müxtəlif tipli, müxtəlif əməliyyat sistemli
kompüterlərin belə bir ünsiyəti nəticəsində ortaya üyğunluq problemi çıxır. Bu
problemi aradan qaldırmaq məqsədi ilə informasiya mübadiləsinin təşkili üçün
vahid qaydalar, yəni vahid standart (protokol) işlənmişdir. Bu protokol - TCP/IP
(Transmission Control Protocol / Internet Protocol) - verilənlərin
nəqlinə nəzarət/İnternet protokoludur.
İnternetə
qoşulma ayrılmış kanal vasitəsi ilə və ya zəng etmə yolu ilə, yəni telefon
xətti ilə həyata keçirilir. Ayrı-ayrı kompüterlərin ayrılmış kanal vasitəsi ilə
və ya telefon xətti ilə şəbəkəyə qoşulması üçün nəzərdə tutulmuş qurğuya Modem
(modulyator- demodulyator) deyilir.
Sizin İnternetə qoşulmanızı, məktublarınızın
göndərilməsini, alınmasını və qorunub saxlanmasını təmin edən təşkilat
internet-provayder adlanır. İnternet-provayder İnternetlə bağlı başqa xidmətlər
də göstərir.
IP-ünvan.
İnternetdə sizin kompüterin identifikasiyası, yəni
müəyyənləşdirilməsi üçün provayder tərəfindən ona IP-ünvan təyin edilir.
IP-ünvan, hər birisi səkkiz ikilik rəqəmdən ibarət olan dörd qrupdan ibarətdir,
və çox zaman onluq şəkildə yazılır. Məsələn: 208.220.230.4 . Burada axırıncı
(dördüncü) rəqəmlər qrupu şəbəkədə kompüterin nömrəsini, üçüncü qrup isə
şəbəkənin nömrəsini göstərir.
Rəqəmli nömrələri yadda saxlamaq çətin olduğundan domen
adlarından istifadə olunur.
Məsələn, www.firststeps.az
Burada www(world wide web) firststeps
domen .az isə birinci səviyyəli domendir.Internetdə altdomenlər(subdomain)
də mövcuddur.Məs.:http://books.firststeps.az. Ünvanın bir
şəkildən başqa şəklə çevirilməsi xüsusi Domen Adları xidməti (DNS -
domain name service) tərəfindən yerinə yetirilir.
Ekranda göstərilən birinci səviyyəli, təşkilat domenləri mövcuddur:
com -
|
kommersiya
ilə məşğul olan təşkilatlar
|
edu -
|
təhsillə məşğul olan təşkilatlar
|
org -
|
kommersiya
ilə məşğul olmayan təşkilatlar
|
gov -
|
hökumət təşkilatları
|
mil -
|
ABŞ -ın hərbi təşkilatları
|
int -
|
beynəlxalq təşkilatlar
|
net -
|
şəbəkə xidmətləri göstərən təşkilatlar
|
Məsələn: www.nokia.com
; www.openbook.org ; www.ntk.net.
Birinci
səviyyəli təşkilat domenlərindən başqa, kompüterin yerini müəyyənlaşdirən
coğrafi domenlər də var.
Birinci səviyyəli coğrafi domenlər
az-
|
Azərbaycan
|
de -
|
Almaniya
|
fr -
|
Fransa
|
se -
|
İsveç
|
ru -
|
Rusiya
|
jp-
|
Yaponiya
|
us-
|
ABŞ
|
tw-
|
Taywan
|
tr-
|
Türkiyə
|
ua-
|
Ukrayna
|
ro-
|
Ruminya
|
kz-
|
Kazaxıstan
|
tk-
|
Takilao
|
ge-
|
Gürcüstan
|
uk-
|
Böyük Britaniya və sair.
|
Məsələn: www.president.az; www.iworld.ru
Ölçü vahidləri.
İnformasiyanın nəqli sürəti.
İnformasiyanın
texniki vasitələrin köməyi ilə nəqli, saxlanması və işlənməsi zamanı, o, ikilik
kod da, yəni sıfırlar və birlərin ardıcıllığı kimi təsvir edilir.
İnformasiyanın
ən kiçik ölçü vahidi bitdir. 1 bit - bir ikilik movqeyin daşıdığı
informasiyanın miqdarıdır. 8 bit bir bayta bərabərdir.
1 Kilobit » 103 bit
1 Meqabit » 106 bit
1 Giqabit » 109 bit
1 Terabit » 1012 bit
İnformasiyanın
nəqli zamanı onun sürəti saniyədə bitlə və ya saniyədə impulsla (bod
(boud) ) ölçülür.
Hər ay İnternet kanalları ilə orta hesabla 30 Terabitdən artıq
informasiya nəql edilir. Bu, hərəsi 700
səhifədən ibarət olan 30 million kitaba bərabərdir.
Brouzerlər. On-line və Off-line iş rejimləri
Brouzer -
Sizin kompüterdə işləyən və İnternet-səhifələrin axtarışına və baxılmasına
imkan yaradan bir proqramdır. İnternetdən sizə və sizdən İnternetə informasiya
göndərərkən, brouzer müştəri-server sxemindən istifadə edir. Bu sxemdə sizin
kompüter - müştəri kimi, uzaqda yerləşən kompüter isə server kimi çıxış edir.
Siz
istifadəçi olduğunuz halda kompüterinizdəki müştəri proqramı (brouzer) server
adlanan şəbəkə qovşağına qoşulur və ona informasiya almaq üçün sorğu göndərir.
Serverdəki proqram, öz növbəsində, bu informasiyanı sizə göndərir və növbəti
sorğunu gözləyir. Belə iş rejiminə On-line iş rejimi deyilir (On-line
).
Çoxfunksiyalı
bir proqram kimi brouzer avtonom rejimdə - İnternetə qoşulmadan - HTML-
sənədlərə və GIF, JPG və ya JPEG formatlı şəkillərə
baxmaq üçün istifadə olunur. Bu recim Off-line iş rejimi adlanır.
Müxtəlif
şirkətlər tərəfindən yaradılmış bir çox brouzerlər mövcuddur. Lakin bütün
dünyada istifadəçilərin əksəriyyəti Microsoft şirkətinin Internet
Explorer və yaxud Netscape şirkətinin Netscape
Communicator proqramların seçir.
Biz Internet
Explorer 5 brouzerinin işi ilə tanış olacağıq. Netscape
Communicator proqramı bundan az fərqlənir.
İşçi
stolunda proqramın işarəsinin üzərində mausun düyməsini iki dəfə basmaqla, onu
işə salın.
Ekranda Internet
Explorer brouzerinin pəncərəsini görürsünüz. Hal-hazırda ünvan
sətrində, proqram işə salınarkən avtomatik yüklənən və Home Page
adlanan Ev Web - səhifəsinin ünvanı göstərilir.
Avtomatik
yüklənən Ev səhifəsinin ünvanı brouzerin sazlanması zamanı təyin
edilir.
URL -ünvan.
Ümumdünya
Torunun (WWW) əsasını lazımi sənədlərin ünvanlarını göstərən
əlaqələr sistemi təşkil edir. Əlaqənin yaradılması texnologiyalarından
asılılığı aradan qaldırmaq məqsədilə WWW üçün xüsusi ünvan sistemi URL yaradılmışdır.
URL ( universal ünvan göstəricisi ) sənədin
adı ilə birgə ona çatma protokolunu da göstərir.
Ünvan
sətrinə göstərilən ünvanı daxil edin:
http://www.firststeps.az
URL-ünvana
diqqət yetirdikdə görürsünüz ki o iki nöqtə ilə bölünmüş iki hissədən
ibarətdir. Sol tərəf ( http) sənədin tipini göstərir və istifadə
olunmuş şəbəkə protokolunu müəyyənləşdirir.
Sağ tərəf isə ( http://www.firststeps.az)
konkret sənədin ünvanını göstərir.
İstinada, yəni URL-ünvana
müraciət etdikdə, sorğunun yerinə yetirilməsi 4 mərhələyə bölünür:
Connection (Qoşulma)
Request (Sorğu)
Response (Cavab)
Close (Əlaqənin kəsilməsi)
Birinci mərhələdə Web-müştəri (brouzer IE,
Netscape və s.) serverlə əlaqə yaradmağa çalışır. Qoşulduqdan sonra,
müştəri verilmiş protokola əsasən serverə axtarılan obyekt barəsində sorğu
göndərir.
Server sorğuya cavab tapan kimi bu cavabı müştəriyə
ötürür. Bundan sonra əlaqə kəsilir və brouzer alınmış sənədləri əks etdirir. Bu
prosses HTTP-nin - hipermətnin köçürülməsi protokolunun əsasını
təşkil edir.
Klaviaturada Enter düyməsini basın.
Göstərilmiş ünvana əsasən Web-səhifə axtarılan zaman pəncərənin
aşağısında yerləşən məlumat sətrində yüklənən səhifənin IP-ünvanı,
sənədin adı və sair göstərilir.
İstəsəniz, F11 düyməsini basmaqla səhifəni
bütün ekran boyu aça bilərsiniz
Əlaqələrdən istifadə etmə qaydaları.
URL -ünvanlarala
yanaşı əlaqə və ya hiperəlaqələrdən də istifadə olunur. Bu istinadlar adətən
rəngli mətn, işarə, rəsm şəklində olur, çərçivəyə də alına bilər.
Səhifənin
sol tərəfindəki mətnə diqqət yetirin. Şəkil və ya mətnin hiperistinad olub
olmadığını yoxlamaq üçün mausun göstəricisini onun üzərinə gətirin.
hiperistinadın üzərinə gətirildikdə göstərici görünüşünü dəyişərək, məsələn, əl
şəklini ala bilər. Məlumat sətrində bu
zaman istinadın URL-ünvanı göstərilir.
İstinaddan istifadə etmək üçün onun üzərində
mausun düyməsini bir dəfə basmaq kifayətdir. Bu zaman istinadın işarə etdiyi Web-səhifənin
axtarışı başlanır.
Web-səhifə demək olar ki bütün hallarda bir neçə əlaqəli
HTML-sənəddən ibarət olur. Hiperəlaqələrlə və eləcədə vahid mövzu,
müəllif və sairlə biri birinə bağlı olan bir qrup Web-səhifəyə
Sayt (Site) deyilir.
Ünvanlar siyahısından səhifələrin
seçilməsi və axtarış jurnalına baxılma.
Əvvəl baxılmış səhifəyə keçmək üçün Geriyə
(Back) düyməsindən istifadə edilir. İrəli (Forward)
düyməsini basdıqda siz növbəti səhifəyə keçə bilərsiniz.
Bundan əlavə, ünvan sətrinin sağında bir
düymə görürsünüz. Bu düyməni basdıqda ünvanlar siyahısı açılır. Qısa jurnal
adlanan bu siyahıda sizin ünvan sətrinə daxil etdiyiniz ünvanlar qeydə alınır.
Bu siyahıya hiperəlaqə ilə keçdiyiniz yox, yalnız ünvan sətrinə son daxil
etdiyiniz ünvanlar yazılır.
İstədiyiniz ünvanın üzərində mausun düyməsini
basın və brouzer onu yükləyəcək.
Brouzerlə iş sona çatdıqda ünvan sahəsi
təmizlənir, açıq səhifələrin siyahısı sistem menyusundan silinir.
Keçmiş iş seansı zamanı baxılmış səhifələrin
siyahısı jurnalda saxlanılır. Alətlər lövhəsindəki Jurnal (History)
düyməsini basın. Ekranda jurnalın pəncərəsi açılır.
Misal üçün, Şənbə günü baxılmış səhifələrin
siyahısına nəzər salmaq üçün Şənbə (Saturday) seçin.
Jurnal düyməsini təkrar basmaqla pəncərəni bağlayın.
İstəyinizlə Jurnaldakı siyahını silmək olar.
Xidmət (Tools)
menyusundan İnternetin parametrləri(Internet options) əmrini
seçin və Ümumi (General) səhifəsində Jurnalı silmək (Clear
history) düyməsini basın. Təsdiqləmək üçün OK düyməsini
basın.
Gördüyünüz
kimi jurnal boşdur.
Seçilmiş səhifələr siyahısı.
Çox
bəyəndiyiniz səhifələrin ünvanlarını Seçilmiş səhifələr (Favorites)
siyahısına daxil etməklə qoruyub saxlaya bilərsiniz.
Seçilmiş
səhifələr siyahısına daxil etmək istədiyiniz səhifəni açın. Məsələn,
www.nasa.gov URL-ünvanı Ünvan sətrinə yazın və Enter
düyməsini basın.
Səhifə
yükləndikdə Seçilmiş səhifələr (Favorites) menyusundan Əlavə
etmək (Add to favorites) əmrini seçin. Ekranda eyni adlı
dialoq pəncərəsi açılır və bu pəncərədə əlavə göstərişlər verilməlidir.
Adı (Name)
sahəsində səhifəyə "Kosmos" adı verin. Siz əlbəttə ki,
səhifənin avtomatik verilmiş öz adını da saxlaya bilərsiniz.
Offline rejimində işləmək imkanı verilir (Make available offline) sahəsinin qeyd
edilməsi bu səhifəyə Offline rejimində, yəni İnternetə qoşulmadan
baxmağa imkan yaradır.
Səhifənin saxlanacağı qovluğu seçmək üçün
Yaratmaq (Create in) düyməsini basın. Gördüyünüz kimi pəncərənin
yeni bir hissəsi açılır və burada aktiv qovluqların siyahısı verilir.
Yeni qovluq (New folder)
düyməsinin köməyi ilə özünüzə yeni qovluq yaradın və ona Astronomiya
adı verin. Yerinə yetirdiyiniz əməliyyatları təsdiqləyin (OK).
Bir daha Seçilmiş səhifələr(Favorites)
menyusunu seçsəniz yeni yaradılmış yazını görə bilərsiniz. Seçilmiş səhifələr
qovluğuna ünvanın daxil edilməsi üçün başqa üsul da var. Bunun üçün səhifənin
boş bir hissəsində mausun sağ düyməsini basaraq kontekst menyudan Əlavə
etmək əmrini seçmək lazımdır.
Axtarış
İnternetdə lazımi məlumatın axtarışı, axtarış
sistemlərinin köməyi ilə aparılır.
Siz ekranda bir neçə ən çox istifadə olunan
axtarış sistemlərindən ibarət siyahını görürsünüz.
http://www.google.az
http://www.rambler.ru
http://www.yahoo.com
http://www.yandex.ru
http://www.aport.ru
http://www.webzirve.com
http://www.altavista.com
http://www.webrehberi.com
İstənilən
mövzuda, məsələn "İdman" mövzusunda, məlumat axtarmaq üçün verilmiş
formaya qeyd olunan İdman" açar sözünü daxil etmək və Axtarış (Search)
düyməsini basmaq lazımdır.
Axtarış
zamanı sistem hər Web-səhifədə rast gəldiyi açar sözlərinin
sayını qeydə alır. Və nəhayət ekrana sizin verdiyiniz şərtlərə daha çox üyğun
olan qovşaqların siyahısı çıxarılır.
Bu
siyahıda sənədlər açar sözünün sayının azalması istiqamətində nizamlanır.
Axtarış
prossesi ilə daha ətraflı tanış olmaq üçün Yahoo axtarış
serverindən istifadə edək.
Ünvan
sətrinə URL-ünvanı daxil edin ( www.yahoo.com ) və Enter
düyməsini basın.
Səhifəyə
nəzər salın. Səhifədə verilmiş bölmələr siyahısını görursunuz.
Fərz
edək ki, proqramlaşdırma dilləri üzrə kitab axtarmalıyıq.
Kompüterlər və İnternet (Computers and Internet) bölməsinin üzərində mausun düyməsini basın. Yeni
bölmələr siyahısı açılır.
Bu siyahıda Proqramlaşdırma dilləri (Programming
languages) bölməsinin üzərində düyməni basın. Ekrana yeni siyahı çıxır.
İndi isə Kitablar (Books)
bölməsini seçin və düyməni basın. Beləliklə, getdikcə axtarış sahəsini
daraldaraq istədiyiniz səhifəni tapa bilərsiniz. Gördüyünüz kimi bu halda açar
sözlərində istifadə edilmir.
İndi isə axtarış aparmaq üçün açar sözündən
istifadə edək.
Başqa bir axtarış serverinə müraciət edək.
Ünvan sətrində www.rambler.ru yazın və Enter
düyməsini basın.
Səhifə yükləndikdən sonra axtarış sahəsinə Hippokrat
(Qippokrat) açar sözünü daxil edin və Axtarış (Search)
düyməsini basın.
Sistem axtarış apararaq müvafiq səhifələrin siyahısını
çıxaracaq. Lazımi səhifəni seçin.
Siyahıdakı səhifələrin bir-bir brouzerin eyni
pəncərəsində açılması müəyyən çətinliklərə səbəb olur. Hər dəfə siyahıya
müraciət edərkən geriyə qayıtmaq lazım gəlir. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq
üçün bir neçə səhifəni eyni zamanda yükləmək olar.
Mausun
göstəricisini istinadın üzərinə gətirin, mausun sağ düyməsi ilə kontekst
menyunu açın və Yeni
pəncərədə açmaq (Open in new window) əmrini seçin. Brouzerin parametrlərin dəyişdirilməsi.
Brouzerin
bəzi parametrlərini dəyişdirmək üçün Xidmət (Tools)
menyusundakı İnternetin parametrləri (Internet options) əmrini
seçin.
Açılan
eyni adlı dialoq pəncərəsində əsas parametrləri dəyişdirmək olar.
Ümumi (General)
səhifəsinə baxaq. Faylları ləğv etmək (Delete files) düyməsini
basmaqla siz Web- səhifələrə baxılan zaman xüsusi Müvəqqəti
İnternet faylları (Temporary Internet files) qovluğunda
saxlanmış faylları silə bilərsiniz.
Bu
əməliyyat səhifələrin yüklənmə sürətini artırır.
Biz
brouzerin işə salınması zamanı avtomatik yüklənən start səhifə barəsində sizə
məlumat vermişdik. İstənilən hər hansı bir səhifəni brouzerin start səhifəsi
kimi qeyd etmək olar. Ünvan sətrinə www.intel.com yazın, Tətbiq (Apply)
düyməsini, sonra OK düyməsini basın.
Nəticədə,
hər dəfə brouzer işə salınanda Intel kompaniyasının səhifəsi yüklənəcək.
İnternetin
parametrləri pəncərəsini bir daha açın.
Ümumi (General)
səhifəsində Rəng (Colors) düyməsini basın. Açılan
pəncərədə istinadların rənglərini dəyişə bilərsiniz.
Brouzerlərin
çoxu baxılmış səhifələri keş adlanan yaddaş sahəsində saxlayır.
Belə
səhifələrə təkrar müraciət ediləndə brouzer onları şəbəkədən yox keş-yaddaşdan
yükləyir.
Keş-yaddaşla
işləmə parametrlərini dəyişdirməklə yükləmə surətini artırmaq olar.
Ümumi (General)
səhifəsində, İnternetin müvəqqəti faylları (Temporary Internet
files) sahəsində Sazlama (Settings) düyməsini
basın.
Diskdə istifadə üçün ayrılmış sahə (Amount of disk space to use) parametrini
dəyişmək üçün mausun düyməsini basın və buraxmadan parametrin düyməsini sağa
sürüyün.
Keş-yaddaş üçün nə qədər çox yer ayrılarsa,
bir o qədər çox səhifə burada saxlana bilər. Təsdiq üçün OK düyməsini
basın.
Şəbəkə düzəltməyə başlayaq
10. Şəbəkə düzəltməyə başlayaq
Artıq şəbəkələr haqqında məlumatımız var. Bu məlumatlar şəbəkənin yaranmasından indiyə qədər olan inkişafını və istifadə olunan texnologiyalarını əhatə edir. Bu başlıqda isə artıq real şəbəkə qurmağa başlaya bilərik. Yenə də kabel düzəlməsini xatırlayaraq biliklərimizi tətbiq edəcəyik.
10.1 UTP kabellə başla
Kabel düzəldərkən, yəni bir kabelin iki ucuna jak taxarkən, kabeli harada istifadə edəcəyinizdən asılı olaraq iki tipdən bəhs edilə bilər. Düz kabel, cross(çapraz) kabel.
Gördüyünüz kimi eyni cihazlar arasında(PC-PC və ya Hub-Hub) cross kabel istifadə edilir. PC-dən hub-a gedəcək kabel isə düz kabel olmalıdır.
UTP kabelin ucuna taxdığımız RJ-45 jak üzərindəki pinlər jakın pinləri sizə baxacaq şəkildə tutulduğunda soldan sağa 1-dən 8-ə qədər sırası ilə qəbul edilir.
10.2 Düz kabel
Yanda düz bağlantı görürük.
Diqqət etsəniz kompüterin şəbəkə kartında 1. pin TX+ ikən hub tərəfində 1. pin RX+.
Kabeli düzəldərkən kabelin iki ucundakı jaklarda, birbaşa bağlantı düzəltsək, yəni 1-ci pin qarşıda da 1-ə gedəcək, 2-ci pin 2-yə... gedəcək şəklində düzəltsək düz kabel düzəltmiş olarıq. Beləcə PC-nin göndərmə edən ucları(TX) hub-ın qəbul etmə uclarına(RX) uyğun gəlmiş olur. PC-nin birbaşa hub-a bağlanmadığı məkanlarda, kompüter ilə divarda yerləşən taxılma yeri arasındakı kabellər, divardakı yerlərindən patch panellərə gedən kabellər və patch paneldən hub-a girən kabellər həmişə düz kabellərdir. Qısacası, daima düz bağlantı düzəltsəniz ancaq bəzi xüsusi vəziyyətlərdə çarpaz kabel lazım ola bilər.
10.3 Çarpaz kabel
İki PC-ni, arada hub olmadan tək bir kabel ilə bağlaya bilərsiniz.
Amma hər iki tərəfdə də 1 və 2. pinlər TX, 3 və 6. pinlər RX olduğuna görə, çarpaz bağlamalısınız ki, TX və RX-lər qarşı-qarşıya gəlsin.
İki hub arasında çarpaz kabeldə belə olur. Fərqi vardır.
Kanalların adı fərqli olsa da nəticədə eyni çarpaz kabel həm PC-PC, həm də hub-hub bağlantısı üçün istifadə oluna bilər
Yəni sizin düzəldəcəyiniz çarpaz kabel eynidir.
|
10.4 Hub-ların bir-birinə bağlanması
Hub-lar ilə bağlı sıx-sıx problem yaradan bir asanlıqdan bəhs etmək lazımdır. Bu gün 16 port bir hub alırsınız, bu mənə uzun bir müddət gedir deyirsiniz, amma network-ünüz o qədər tez böyüyür ki, qısa zamanda daha bir hub alırsınız. Bu hub-ları da bir-birinə bağlamanız lazımdı. Yəni hub-ların bir-birinə bağlanması çox sıx qarşılanılan bir vəziyyətdir. Hub-ın üzərində kompüterə taxdığımız portlardan amma bu səfər çarpaz kabel ilə iki hub-ı bağlayırıq. Hub istehsalçıları istifadəçilərin çarpaz kabel ilə əziyyət çəkməməyi üçün belə bir iş ediblər, hub-ların bir çoxunda portlardan ən böyük nömrəyə sahib olanın yanında crossover, uplink, out, MDI/X kimi girişlər mövcuddur. Bu belə mənaya gəlir:
"Əgər bu hub ilə başqa bir hub-ı bağlayacaqsan, düz kabel istifadə edə bilərsən. Düz kabelin bir ucunu bu porta tax və portun yanında bir düymə varsa ona bas, kabelin digər ucunu isə, digər hub-ın normal bir portuna tax."
Bəzən bu uplink portu normal portlardan ayrıdır və basmalı olduğunuz düymə yoxdur.
Əgər iki hub-da da BNC çıxışı varsa koaksial kabel ilə də hub-ları bağlaya bilərsiniz. Təbii ki iki ucda sonluq olması lazımdır.
10.5 Kabel bağlantı standartları
Kabel uclarını düzəldərkən əməl etməniz lazım olan, daha doğrusu əməl etsəniz sizin və sizdən sonra şəbəkəyə müdaxilə edəcək adamın işini asanlaşdıracaq standartlar vardır. Bu standartlara uyğun düzəltdiyiniz kabel məlumat kanallarının eyni tel cütünü istifadə etməsi qaydasına uyğun olacaqdır. EIA/TIA adlı quruluş "EIA/TIA -568-A 'Commercial Building Wiring Standard' " adlı kabelləmə ilə bağlı standartları təyin etmişdir. Bütün dünya istehsalçıları və texnikləri bu standartları izləyirlər. "EIA/TIA -568-A" standartı içində kabel uclarını düzəldərkən istifadə edə biləcəyiniz elektrik kimi bir-birinin tamamı ilə eynisi olan iki forma təklif olunmuşdur. T568A forması və T568B forması.
Düz kabel
Düz kabel düzəlmək üçün iki ucda eyni formada olmalıdır, yəni 568A<->568A və ya 568B<->568B şəklindədir. Kabelin hər iki sonluğunda eyni ardıcıllıq gözlənilməlidir.
Çarpaz Kabel
Əgər çarpaz kabel düzəltmək istəyirsinizsə bir ucu 568A, digərini 568B formasına görə düzəltməlisiniz.
Qeyd: Aşağıda verilən şəkillər vasitəsi ilə qısa vaxtda hansı kabel başlığı necə düzəldilməlidir və cihazlar arasında əlaqə yaratmaq üçün hansı kabel tipdən (düz kabel və ya çarpaz kabel) başlıqlardan istifadə etmək lazım olduğunu yada sala biləcəksiniz.
Düz kabel düzəldərkən iki formadan birini seçib rəng kodlarını əzbərləsəniz və hər düzəltdiyiniz kabeldə bundan istifadə etsəniz, bir kabelin ucu xarab olanda gedib digər ucunu kontrol etmənizə lüzum qalmaz. Hansı formanı seçim deyirsənsə, bir çox yerdə 568A<=>568A formasının dünyada ən yayılmış şəkildə istifadə formasıdır. Bunun elə də fərqi yoxdur. Əsas düzəldərkən bunları ayıra bilməkdir. Lazım olanda ikisini də düzəldə bilməlisiniz. Mən yadımda qalmadığı üçün telefonumda ikisini də qeyd etmişəm.
10.6 Gigabit Ethernet üçün kabel yarat
Yuxarıdakı kabel bağlantıları 10BaseT və 100BaseTX üçün, yəni 10Mbit və 100Mbit ethernet üçün olanlardır. 1000BaseT, yəni UTP kabel üzərindən gigabit ethernet istifadə edəcəksinizsə düz bağlantıda bir fərqlilik yoxdur. 568A<-->568A bağlantısını istifadə edə bilərsiniz. Çarpaz kabeldə isə vəziyyət dəyişik, gigabit çarpaz üçün altdakı formanı istifadə etməniz lazımdır.
Rəng kodlarını və bağlantı məntiqini anladıqdan sonra indi istəsəniz təcrübədə jakın kabelə necə taxıldığına baxaq.
10.7 Jak-ı kabelə taxma
Jak taxmağa keçmədən istifadə edəcəyimiz alətləri bilək. Aşağıdakı şəkil sadə RJ-45 sıxma və kabel kəsmə alətidir.
2-ci alət daha keyfiyyətli bir sıxma alətidir, çünki həm RJ45, həm də RJ11 jak-larını sıxa bilərsiniz. Əslində yuxarıda gördüyünüz alətlərdən birisi işinizi görməyə bəs edəcəkdir. Ancaq kabelin çöl plastikini soyarkən istifadə edə biləcəyiniz bir alət var. Bu sizə vaxt qazandıracaqdır. Çünki adi bıçaqla kəsəndə çox vaxt kabeli zədələyirsiniz və sonra kabel jakdan qopur. Sıxma alətlərini alan zaman onların bütün pinləri tam sıxıb sıxa bilmədiyini elə mağazada da yoxlayın. Sonra evə gəlib görürsünüz ki, alət pinləri tam sıxmır və jak şəbəkə kartına və hub girişinə irişərək girir, ya da sadəcə kabel işləmir.
Kabeli keçirib, aləti barmağınızla çevirəndə kabelə heç zərər vermədən sadəcə ən çöldəki plastiki kəsirsiniz.
Biz əlimizdəki sıxma alətindən istifadə edərək kabelin ucunu açaq. Düzəltməli olduğumuz kabelin ucunu 2 sm qədər alətin iki tərəfində də bıçaq olan bölümünə yerləşdirmək, sadəcə ən çöldəki plastiki kəsəcək qədər aləti sıxıb, sol əlimizlə kabeli tutarkən, sağ əlimizlə aləti çevirmək lazımdır.
Bu hərəkəti edəndə kabelin çölündəki plastik kəsilmiş olacaqdır və əlimizlə yavaşca bükəndə bunu yaxşıca görə bilərik. Bu parçanı əlimizlə sıyıraq. İçəridəki tellərin yaralanmamış olması lazımdır.
İndi telləri görə bilirik. Növbə gəldi telləri istifadə edə biləcəyimiz şablona görə sırayla düzməyə. Əlimizlə, telləri soldan sağa, sağdan sola çəkişdirərək istədiyimiz sıraya gətiririk.
İndi də tellər düz sırada ikən telləri baş və işarət barmağımız arasında yoğuraraq düzəldirik.
Düz hala gətirdikdən sonra alətin kəsən ağzına yerləşdirib bütün uclar düz olacaq şəkildə ucları sıxırıq.
|
Kabelin iki ucunu yuxarıdakı kimi etdikdən sonra istifadəyə hazırdır.
|
Run Kodları
compmgmt.msc : Kompüter rəhbərliyini açar
clipbrd.exe : Panno prosessorunu açar
cleanmgr.exe : Disk təmizləyicini açar
ciadv.msc : Silsilə/serialın idarəçisini açar
charmap.exe : Xarakterləri nizamlamanızı təmin edər
calc.exe : Kalkulyatoru açar
diskmgmt.msc : Disk rəhbərliyini açar
devmgmt.msc : Cihaz idarəçisini açar
dfrg.msc : Disk birləşdiricini açar
eudcedit.exe : Xarakter emal edə bilərsiniz
appwiz.cpl : Proqram əlavə et qaldırı açar
access.cpl : Erişebilirlik variantlarını açar
accwiz.exe : Erişebilirlik sehrbazını açar
desk.cpl : Görünüş xüsusiyyətlərini açar
eventvwr.exe : Hadisə göstəricisini açar
freecell.exe : Kart oyununu açar
fsmgmt.msc : Paylaşılan qovluqlar menyusunu açar
hdwwiz.cpl : Təchizat oynağa sehrbazını açar
iexpress.exe : Setup proqramını açar
inetcpl.cpl : İnternet xüsusiyyətlərini açar
intl.cpl : Bölgə və dil nizamlarını açar
joy.cpl : Oyun idarələrini açar
magnify.exe : Cadudaçı açar
main.cpl: Siçan xüsusiyyətlərini açar
mmsys.cpl : Səs nizamlarını açar
mspaint.exe : Paint proqramını açar
narrator.exe : İngiliscə ekran oxucusunu açar
ntbackup.exe: Ehtiyatlama sehrbazını açar
nusrmgr.cpl : İstifadəçi hesablarını açar
osk.exe : Ekran klaviaturası açar
telnet.exe : Telneti açar
spider.exe : Kağız oyunu açar
gpedit.msc : Qrup vekseli açar
msconfig.exe : Sistem nizamlarını açar
verifier.exe : Sürücü monitorunu açar
drwtsn32.exe : Problem/sualın tanıma vasitəsini açar
dxdiag.exe : DirectX distributivinizi öyrənmənizi təmin edər
mobsync.exe : Sinxronizasiya təmin edər
mplay32.exe : Media Playerin çox sadə bir halını açar
odbcad32.exe : Database əməliyyata/işləmə təmin edər
packager.exe : Obje qablaşdırıcını açar
perfmon.exe : Sistem monitorunu açar
progman.exe : Masaüstü idarəçisini açar
rasphone.exe : Daxilolma/müraciət dəftərini açar
shrpubw.exe : Network paylaşmas(n)ı məlumatını açar
sigverif.exe : İmza nəzarət edicisini açar
sysedit.exe : Sistem idarəçisini açar
syskey.exe : Şifrə databasesini açar
sndrec32.exe : Səs yazıcısını açar
timedate.cpl : Tarix nizamlama pəncərəsini açar
tourstart.exe : Windows XP dövrü başladar
winchat.exe : Windows içində olan chat proqramını açar
winmine.exe : Minalı ərazi oyununu açar
write.exe : WordPadı açar
wupdmgr.exe : Windows aktuallaşdırma pəncərəsini açar
explorer.exe : Windows Səyyahını açar
powercfg.cpl : Güc variantlarını açar
rasphone.exe : Şəbəkə əlaqələrini açar
regedt32.exe : Windows Qeyd Təşkil edicisini açar
regedit.exe : Windows Qeyd Təşkil edicisini açar
sndvol32.exe : Səs nizamlarını etmənizi təmin edər
notepad.exe : Qeyd dəftərini açar
taskmgr.exe : Vəzifə idarəçisini açar
cmd : Əmr sətirini işlət
eventvwr.msc : Hadisə Göstəricisi
clipbrd.exe : Panno prosessorunu açar
cleanmgr.exe : Disk təmizləyicini açar
ciadv.msc : Silsilə/serialın idarəçisini açar
charmap.exe : Xarakterləri nizamlamanızı təmin edər
calc.exe : Kalkulyatoru açar
diskmgmt.msc : Disk rəhbərliyini açar
devmgmt.msc : Cihaz idarəçisini açar
dfrg.msc : Disk birləşdiricini açar
eudcedit.exe : Xarakter emal edə bilərsiniz
appwiz.cpl : Proqram əlavə et qaldırı açar
access.cpl : Erişebilirlik variantlarını açar
accwiz.exe : Erişebilirlik sehrbazını açar
desk.cpl : Görünüş xüsusiyyətlərini açar
eventvwr.exe : Hadisə göstəricisini açar
freecell.exe : Kart oyununu açar
fsmgmt.msc : Paylaşılan qovluqlar menyusunu açar
hdwwiz.cpl : Təchizat oynağa sehrbazını açar
iexpress.exe : Setup proqramını açar
inetcpl.cpl : İnternet xüsusiyyətlərini açar
intl.cpl : Bölgə və dil nizamlarını açar
joy.cpl : Oyun idarələrini açar
magnify.exe : Cadudaçı açar
main.cpl: Siçan xüsusiyyətlərini açar
mmsys.cpl : Səs nizamlarını açar
mspaint.exe : Paint proqramını açar
narrator.exe : İngiliscə ekran oxucusunu açar
ntbackup.exe: Ehtiyatlama sehrbazını açar
nusrmgr.cpl : İstifadəçi hesablarını açar
osk.exe : Ekran klaviaturası açar
telnet.exe : Telneti açar
spider.exe : Kağız oyunu açar
gpedit.msc : Qrup vekseli açar
msconfig.exe : Sistem nizamlarını açar
verifier.exe : Sürücü monitorunu açar
drwtsn32.exe : Problem/sualın tanıma vasitəsini açar
dxdiag.exe : DirectX distributivinizi öyrənmənizi təmin edər
mobsync.exe : Sinxronizasiya təmin edər
mplay32.exe : Media Playerin çox sadə bir halını açar
odbcad32.exe : Database əməliyyata/işləmə təmin edər
packager.exe : Obje qablaşdırıcını açar
perfmon.exe : Sistem monitorunu açar
progman.exe : Masaüstü idarəçisini açar
rasphone.exe : Daxilolma/müraciət dəftərini açar
shrpubw.exe : Network paylaşmas(n)ı məlumatını açar
sigverif.exe : İmza nəzarət edicisini açar
sysedit.exe : Sistem idarəçisini açar
syskey.exe : Şifrə databasesini açar
sndrec32.exe : Səs yazıcısını açar
timedate.cpl : Tarix nizamlama pəncərəsini açar
tourstart.exe : Windows XP dövrü başladar
winchat.exe : Windows içində olan chat proqramını açar
winmine.exe : Minalı ərazi oyununu açar
write.exe : WordPadı açar
wupdmgr.exe : Windows aktuallaşdırma pəncərəsini açar
explorer.exe : Windows Səyyahını açar
powercfg.cpl : Güc variantlarını açar
rasphone.exe : Şəbəkə əlaqələrini açar
regedt32.exe : Windows Qeyd Təşkil edicisini açar
regedit.exe : Windows Qeyd Təşkil edicisini açar
sndvol32.exe : Səs nizamlarını etmənizi təmin edər
notepad.exe : Qeyd dəftərini açar
taskmgr.exe : Vəzifə idarəçisini açar
cmd : Əmr sətirini işlət
eventvwr.msc : Hadisə Göstəricisi
MADEMIN QURAŞDIRILMASI
Link - Mademin Quraşdırılması
Kombinasiya
|
Əməlin izahı
|
Alt-Tab
Shift-Alt-Tab |
Keçid sonrakı
(əvvəlki) aktiv tapşırığa
|
Ctrl-Tab
Shift-Ctrl-Tab |
Çoxçərçivəli
proqramların digər pəncərəsinə keçid və yaxud dialoq pənçərənin digər
səhifəsinə
|
Alt-Esc
|
Digər nişana, yaxud digər məsələyə
keçid
|
Ctrl-Esc
|
Əsas menyuya giriş
|
Ctrl-aralıq
|
Cari obyektin qeyd olunması və qeydin
ləğv edilməsi
|
Alt-aralıq
|
Sistem menyusunun pəncərəsinə giriş
|
Alt-altından xətt çəkilmiş hərf menyunun
baş hərfi
|
Alt-F
kombinasiyası ilə File menyusu açılır
|
Alt-altından
xətt çəkilmiş hərflər
|
Menyu
altlığına giriş və əmrin icrası-baş hərfi ilə birlikdə sıxmaq lazımdır
|
Hərf (Adların başlanğıc hərfləri)
|
İş masası üzərində: digər nişana keçid
faylın adının baş hərfindən
|
Alt-Enter
|
Qeyd olunmuş obyektin xassələri, geniş
ekran rejiminə keçid və tərsinə
|
Ctrl-oxlar;
Ctrl-Home; Ctrl-End; Ctrl-Pg Up; Ctrl-PgDown
|
Qovluq
daxilində obyektləri qeyd etmədən faylların nişanlarına keçid
|
Ctrl-A(lat)
|
Qeyd etmək (hamısını)
|
Ctrl-X
|
Qeyd olunmuş obyektləri kəsmək
|
Ctrl-C
|
Qeyd olunmuş obyektlərin kopyasını
çıxarmaq
|
Ctrl-V
|
Yerləşdirmək (qoymaq)
|
Ctrl-Z
|
Axırıncı əmrin ləğv edilməsi
|
F1
|
Ümumi arayışın çağırılması
|
F2
|
Qovluğun, yaxud nişanın adının
dəyişdirilməsi
|
F3; Ctrl-F
|
Cari qovluğa faylların axtarışı
proqramı çağırılır
|
F4
|
"Digər qovluğa keçid"
siyahısı açılır, təkrar sıxdıqda qayıdır
|
Alt-F4
|
Carı proqram, yaxud pəncərə bağlanır
|
F5
|
Nişanlardan qeyd ləğv edilir; yenidən
pənçərələrlə işi başlamaq olar
|
F6
|
"Digər qovluğa keçid"
siyahısına düşürsünüz (əgər pəncərədə alətlər paneli varsa)
|
F10; Ctrl-F10
|
Pəncərə menyusunun sol yuxarı küncünə
keçid
|
Shift-F10
|
Kontekst menyu çağırılır
|
Windows
|
Əsas menyunu çağırır
|
Windows-E
|
Bələdçini işə salır
|
Windows-F
|
Faylların axtarışı
|
Windows-Ctrl-F
|
Lokal şəbəkədə kompüterin axtarışı
|
Windows-V
Windows-F7 |
Mübadilə buferinin baxışına keçid
|
Windows-M
|
Bütün pəncərələri bağlayıb aşağı
(tapşırıqlar panelinə) atır (minimize)
|
Windows-Shift-M
|
Əvvəlcədən bağlanmış pəncərələri açır
|
Windows-D
|
Bütün pəncərələri açır və bağlayır
|
Windows-R
|
(Run) pəncərəsini çağırır - icra et
|
Windows-F1
|
Windows-un arayışını hər hansı bir
proqramdan çağırır
|
Windows-Break
|
Sistem pəncərəsini çağırır
|
Windows-C
|
Control Panel pəncərəsini çağırır
|
Windows-K
Windows-"+" |
Xüsusiyyətlər-"Klaviatura"
pəncərəsini çağırır
|
Windows-I
|
Xüsusiyyətlər-"Siçan"-Mouse
pəncərəsini çağırır
|
Windows-Tab
|
Məsələlər panelində digər aktiv
proqrama (yaxud düyməyə) keçid və pəncərənin açılması üçün Enter sıxılmalıdır
|
Alt-Backspace
|
Axırıncı əmrin ləğvi
|
F4
|
Axırıncı əməliyyatın təkrarı
|
Ctrl-Num5
|
Hamısını qeyd etmək
|
Alt-Num5
|
Cədvəli qeyd etmək
|
F8
|
Fraqmentin qeyd olunmasına başlamaq
|
Shift-F8
|
Qeyd olunmuş blokun ölçüsünün
dəyişdirilməsi
|
Ctrl-Shift-F8
|
Düzbucaqlı blokun qeydinin başlanması
|
Ctrl-Backspace
|
Əvvəlki sözü pozmaq
|
Ctrl-Delete
|
Sonrakı sözü pozmaq
|
Shift-F10
|
Kontekst menyunu çağırmaq
|
F10
Alt |
Menyuya giriş
|
Ctrl-F
|
Axtarış
|
Ctrl-H
|
Əvəzetmə
|
Shift-F4
|
Yeni axtarış və ya keçid
|
F5
|
Səhifəyə keçid
|
Shift-F5
|
Axırıncı düzəlişin yerinə keçid
|
F7
|
Mətnin yoxlanışı
|
Alt-F7
|
Növbəti səhifəyə keçid
|
Shift-F7
|
Server-Tezarus əmri
|
Alt-F3
|
Qeyd olunmuş sözün
"avtotekst" menyusuna əlavə olunması
|
F3
|
Elementin
adının öz adına dəyişdirilməsi
|
Ctrl-F3
|
Faylı silmə
|
Ctrl-Shift-F3
|
Faylı daxilə qoymaq
|
Ctrl-K
|
Hipermüraciət yaratmaq
|
Ctrl-aralıq
Ctrl-Shift-Z |
Simvolların formatlaşdırılmasını
yığışdırmaq
|
Ctrl-D
|
Şrift vermək
|
Ctrl-Shift-F
|
Şriftin formatlaşması əmri
|
Ctrl-Shift-P
|
Şriftin ölçülərini dəyişmək
|
Ctrl-I
|
Şriftin maili yazılışı
|
Ctrl-B
|
Şriftin yağlı yazılışı
|
Ctrl-U
|
Şriftin qeyd edilərək yazılışı
|
Ctrl-Shift-W
|
Yalnız sözlərin qeyd olunması
|
Ctrl-Shift-D
|
İkiqat qeyd etmək
|
Ctrl-"="
|
Aşağı indeks
|
Ctrl-Shift-"="
|
Yuxarı indeks
|
Ctrl-Shift-A
|
Sərlövhə/sətir
|
Shift-F3
|
Sərlövhə/sətir/cümlə şəklində
|
Ctrl-Shift-K
|
Sözdəki hərflərin
böyüdülməsi/kiçildilməsi
|
Ctrl-Shift-H
|
Gizli/adi mətn
|
Ctrl-Shift-Q
|
Şrifti simvola dəyişmək
|
Ctrl-Q
|
Abzasın əlavə formatlaşdırılmasının
ləğvi
|
Ctrl-Shift-N
Alt-Shift-Num
|
Abzasın adi stilə salınması
|
Ctrl-J
|
Abzasın sağdan və soldan
bərabərləşdirilməsi
|
Ctrl-E
|
Abzasın mərkəzləşdirilməsi
|
Ctrl-L
|
Abzasın soldan bərabərləşdirilməsi
|
Ctrl-R
|
Abzasın sağdan bərabərləşdirilməsi
|
Ctrl-M
|
Abzasın yerinin sağa doğru
sürüşdürülməsi
|
Ctrl-Shift-M
|
Abzasın yerinin sola doğru sürüşdürülməsi
|
Ctrl-T
|
Abzasın çıxışını böyütmək
|
Ctrl-Shift-T
|
Abzasın çıxışını kiçiltmək
|
Ctrl-0 (sıfır)
|
|
Ctrl-Shift-L
|
Sətri markerlə işarələmək
|
Ctrl-1
|
İnterval 1 sətir
|
Ctrl-2
|
İnterval 2 sətir
|
Ctrl-5
|
İnterval 1.5 sətir
|
Ctrl-Shift-S
|
Stil
pəncərəsinə keçid və ya format əmri
|
Ctrl-defis
|
|
Ctrl-Shift-defis
|
Birləşmiş
defis qoymaq
|
Ctrl-Shift-boşluq
|
Bölünməz
boşluq işarəsi
|
Ctrl-Enter
|
Sətrin
bölünməsi (qırığı)
|
Shift-Enter
|
Səhifənin
bölünməsi (qırığı)
|
Ctrl-Shift-Enter
|
Sütunun
bölünməsi (qırığı)
|
Alt-Shift-D
|
Hal-hazırki
tarixin qoyulması
|
Alt-Shift-T
|
Saatın
qoyulması
|
Alt-Ctrl-P
|
Qeydetmə
rejiminə keçid
|
Alt-Ctrl-O
|
Struktur
rejiminə keçid
|
Alt-Ctrl-N
|
Adi rejimə
qayıdış
|
Alt-Ctrl-İ
|
Səhifənin çapdan əvvəlki görünüşü və geriyə
|
Ctrl-Shift-*
|
Oxunulmaz simvolların
görünməsi
|
Ctrl-F4 (Ctrl-W)
|
Pəncərənin
bağlanılması
|
Ctrl-N
|
Yeni boş
pəncərənin yaradılması
|
Ctrl-F6
|
Növbəti
pəncərəyə keçid
|
Ctrl-Shift-F6
|
Əvvəlki
səhifəyə keçid
|
Alt-Ctrl-S
|
Pəncərə
altının açılması\bağlanması
|
F6
|
Başqa pəncərə
altına keçid
|
Alt-F10
|
Winword pəncərəsinin bütün ekrana yayılması
|
Ctrl-F10
|
Sənəd pəncərəsinin bütün ekrana açılması
|
Alt-F5
|
Bağlı Winword
rejiminin qaytarılması
|
Ctrl-F5
|
Bağlı sənədin
ekrana qaytarılması
|
Ctrl-F7
|
Cari pəncərəni
oxlarla tərpətmək
|
Ctrl-F8
|
Pəncərənin şaquli
ölçülərinin dəyişdirilməsi
|
Shift-F12
|
Faylın
saxlanılması
|
Ctrl-N
|
Yeni sənədin
yaradılması
|
Alt-Shift-sola ox
|
Sərlövhənin
səviyyəsinin qaldırılması
|
Ctrl-F12
Ctrl-O
|
Faylın
açılması
|
F12
|
"Save
as" komandası
|
Ctrl-Shift-F12
Ctrl-P |
Sənədin çapı
|
Alt-Shift-sağa ox
|
Başlığın aşağı
endirilməsi
|
Alt-Shift-yuxarı ox
|
Seçilmiş
fraqmentin yuxarı qaldırılması
|
Alt-Shift-aşağı ox
|
Seçilmiş
fraqmentin aşağı aparılması
|
Alt-Shift-rəqəm
|
Başlıqların
səviyyəsinin göstərilməsi
|
Alt-shift-a
|
Bütün mətnin
göstərilməsi
|
Alt-shift-minus
|
Mətnin başlıq
altında gizlədilməsi
|
Alt-shift-plus
|
Mətnin başlıq
altından oxunması
|
İlk axtarış motoru 1990-cı
ildə ortaya çıxan Archie oldu. Bunu Jughead-Veronica (1991), Vlib (1991), W3Catalog
(1993) WebCrawler (1994), Aliweb (1994) kimi sistemlər davam etdirdi. 1994-cü
ilin aprelində Yahoo açıldı. Yahoo 2002-ci ildə bəzi digər axtarış sistemlərini
də alaraq daha da güclənmək istədi.
1998-ci ildə qurulan Google
axtarış sahəsində uzun müddətdir bir nömrəli sistem olmağa davam edir. Buna
səbəb kimi Google hər il özünü yeniləməsi, yeni texnologiyalar və əlavə
funksiyaların inkişaf etdirilməsidir. Ancaq Google-ın əsas sirri PageRank
texnologiyası hesab olunur.
Müasir Google demək olar
ki, dünyanın bütün dillərində axtarış saytına malik olsa da, çox təəssüf ki,
sadəcə bir necə böyük dildə ixtisaslaşmış axtarış həyata keçirir.
Google Images
(images.google.com) vasitəsilə biz istənilən şəkli internet resurslarında
axtarıb tapa bilərik. Hətta Google vasitəsilə şəkil axtarışımızı
mürəkkəbləşdirərək istədiyimiz ölçü, fayl tipi (GIF, PNG, JPG kimi),
istədiyimiz rəngləri seçmək şansımız vardır.
Google Videos
(video.google.com) vasitəsilə biz istənilən videonu internet resurslarında
axtarıb tapa bilərik. 2006-cı ildə xidmətə başlayan Google Videos eyni il
içərisində Youtube-ni də böyük miqdarda vəsait xərcləyərək özünə qatmışdır.
Bununla Google Videos bir nömrəli video axtarış sistemi olmuşdur. Burada
istədiyimiz video saytlarında (youtube, dailymotion, aolvideos və digərləri)
axtarış etmək, axtarışımızı daha da mürəkkəbləşdirmək mümkündür.
Google News xidməti xəbər
saytlarında axtarış etmək istəyənlər üçün ilk mənbədir. 2006-cı ildə 200 illik
xəbər arxivi də əlavə olunduqdan sonra Google News hətta istədiyimiz xəbəri
bizə lazım olan zaman aralığında da axtara bilir.
2004-cü ildə bir Google
xidməti əlavə olundu. Bu Google Book Search idi. Google Book Search tələbə,
müəllim və digər kitab həvəskarlarına kitab axtarışı xidməti verir. Hətta
bəyəndiyiniz kitabı öz kitabxananıza daxil edə bilərsiniz. Lakin kitabların
endirilməsi və ya təkrar çap olunması mümkün deyil.
Google bir sirri daha
mürəkkəbləşdirilmiş axtarışdır. Biz burada istədiyimiz dili (çox təəssüf ki,
Azərbaycan dili hələ yoxdur), istədiyimiz fayl tipini (PDF, DOC, PPT və s.) və
hətta bu axtarışı hansı sayt daxilində yerinə yetirmək istədiyimiz seçə
bilirik.
Bundan başqa Google Linux,
Google Scholar kimi ixtisaslaşmış və çox az tanınan Google axtarış xidmətləri
də var.
Google günümüzdə bir necə
rəqib olsa da (məsələn Yahoo, Bing və s.) 2010-cu il statistikasına görə
internet istifadəçilərinin böyük əksəriyyəti Google xidmətlərindən istifadə
edirlər.
Yeni dərsin planı:
1.Ümumi məlumat
2.İnternetə
qoşulma növləri
3.Telekommunikasiya vasitələri
1.Ümumi məlumat
2 yanvar 1969-cu il
İnternetin yaranma tarixi sayılır.Məhz bu gün ABŞ-ın Müdafiə Nazirliyi kompüter
şəbəkəsi proyekti üzərində işə başlayıb.Aparılan tədqiqatlar nəticəsində
ARPANET şəbəkəsi yaradıldı.Sonrakı mərhələdə ABŞ-ın elmi mərkəzlərini özündə
birləşdirən Milli Elmi Fondun (NSFNET) şəbəkəsi yaradıldı.Bu şəbəkənin əsasını
bir-biri ilə yüksək surətli xətlərlə əlaqələndirilmiş 5 super kompüter təşkil
edirdi.Bütün istifadəçilər bu şəbəkəyə qoşulub bu kompüterlərin yaratdığı
imkanlardan istifadə edə bilirdilər. NSFNET tezliklə ARPANET-i əvəz etdi.90-cı
illərdə bütün dünya şəbəkələri birləşib İnternet ümumdünya kompüter şəbəkəsini
yaratdılar.İndi İnternet milyonlarla kompüterlərin şəbəkəsidir.
Gündəlik həyatında hər bir
insana həm əmək fəaliyyətində, həm də mədəni-məişət sahəsində aktual və faydalı
informasiya tələb olunur. Belə informasiyanın əldə edilməsində informasiya
sistemləri ilə yanaşı İnternet şəbəkəsi də əhəmiyyətli rol oynayır.
Yeni informasiya
texnologiyalarının intensiv inkişafı və geniş tətbiqi insanların illər ərzində
yaratdığı və topladığı ənənəvi informasiya resurslarını elektron formaya
çevirməyə və informasiya resurslarının yeni
elektron növünü yaratmağa imkan verdi. Yeni keyfiyyətə malik olan
elektron informasiya resurslarının toplanması, saxlanması, axtarışı və əldə
edilməsi daha rahat və əlverişli olduğundan, onlar daha geniş yayılır və
istifadə edilir. Hazırda İnternet texnologiyalarından şəbəkə mühitində işləməsi
nəzərdə tutulan həm ixtisaslaşdırılmış, həm də ümumi təyinatlı informasiya
sistemlərinin qurulmasında geniş istifadə olunur. Strukturuna görə İnternet müxtəlif tipli elektron
informasiya resurslarını özündə toplayan və onlara müraciət üçün sadə
interfeysə malik olan nəhəng, lakin kifayət qədər çevik informasiya – kompüter
şəbəkəsidir. Son illər ərzində İnternet şəbəkəsi əsasında istifadəçilərə
müxtəlif informasiya xidmətləri göstərilən çoxlu sayda informasiya
sistemlərinin serverləri qurulmuş və fəaliyyət göstərirlər.
İnternet mühitində işləyən
informasiya – axtarış sistemini (İAS) lokal və şəbəkə mühitlərində fəaliyyət
göstərən İAS – dan fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətlər mövcuddur. Onlardan biri də
İnternet – də informasiya resurslarının elektron varinatında olmasıdır.
İnternet -in informasiya resurslarının əsas növləri aşağıdakılardır:
Elektron nəşrlər – periodik elektron jurnalları, qəzetlər, xülasələr,
bülletenlər, kitablar, konfrans materialları və s.
Elektron kitabxanalar - ənənəvi kitabxanaların, kataloqların və s.
elektron variantları;
İnternet – in informasiya massivləri – WEB sənədləri, FTP arxivləri,
Gopher – in, Usenet-in resursları və s.
Xüsusi təyinatlı informasiya resursları – xüsusi məqsədlər üçün
İnternet -də yerləşdirilən məlumatlar, hesabatlar, elmi tədqiqatların
nəticələri, nəşr edilməsi üçün məqalələr, müxtəlif sənədlər və s.
Internetdə informasiya
serverlərdə saxlanılır. Serverlərin öz ünvanları olur və onlar xüsusiləşdirilmiş
proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar. Onların köməyilə poçtu və faylları
göndərmək, verilənlər bazasında informasiya axtarışını aparmaq və s. həyata
keçirmək mümkündür. Serverlər arsında informasiya mübadiləsi yüksək sürətli
rabitə kanalları ilə həyata keçirilir. Ayrı-ayrı istifadəçilərin İnternet-in
informasiya resurslarına daxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər
və ya korparativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keçirilir. Provayder kimi
kliyentlərlə əlaqə saxlaya bilən və Ümumdünya şəbəkəsinə çıxışı olan hər hansı
bir təşkilat iştirak edə bilər.
İnternet prinsipi üzrə
təşkil edilmiş korporativ şəbəkələrə “İntranet” deyilir.
İnternet şəbəkəsinin sadələşdirilmiş arxitekturası verilmişdir.
Burada yerləşdirilmiş
proqram təminatı vasitəslə şlüzdən keçən bütün məlumatlar emal olunur. Hər bir
şlüzün öz IP (İnternet Protocol) ünvanı olur.
Verilənlərin ötürülməsinin
yüksək sürətli magistralı kimi xüsusi ayrılmış telefon xətləri, optik liflər və
peyk rabitə kanalından istifadə oluna bilər.İnternetə qoşulmaq istəyən təşkilat
xüsusi kompüterdən istifadə edir ki, buna şlüz (gateway) deyilir.
Əgər şlüzün qoşulduğu
lokal şəbəkəyə ünvanlaşdırılmış məlumat daxil olubsa, həmin məlumat bu lokal
şəbəkəyə ötürülmüş olacaq. Əgər məlumat digər bir şəbəkəyə aid olarsa, o zaman
məlumat növbəti şlüzə ötürüləcək. Hər bir şlüz və şəbəkələr haqqında müfəssəl
informasiyaya malik olur. Hər bir məlumat lokal şəbəkədən şlüz vasitəsilə
İnternet-ə ötürülərsə, bu halda ən “tez” yol seçilir. Şlüzlər protokol
vasitəsilə bir-birilə marşurutlar və şəbəkənin vəziyyəti haqqında informasiya
mübadiləsini aparırlar.
Bəzi kompüterlər provayder
rolunda çıxış edə bilirlər. Provayder İnternetdə öz şlüzünə malik olur və o,
digər kompaniyalara və ayrı-ayrı istifadəçilərə bu şlüz vasitəsilə şəbəkəyə
daxil olmağa icazə verir. Şlüz, məlumatların lazımi ötürmə marşrutlarını
seçməklə bərabər, şəbəkənin ayrı-ayrı hissələrində nasazlıqlar baş verən
məlumatların ötürülmə marşrutlarını təshih etmək üçün daha böyük şəbəkəyə
qoşulan altşəbəkələrin parametrləri haqqında məlumata malik olmalıdır.
Şlüzlər daxili və xarici
olmaqla 2 cür olur. Kiçik altşəbəkədə yerləşən şlüzlər daxili şlüzlər adlanır
və bunun vasitəsilə daha böyük korporativ şəbəkə ilə rabitə qurulur. Belə şlüzlər
arasında rabitə daxili şlüz protokolu (İGP – İnternal Gateway Protocol)
vasitəsilə təmin edilir. Xarici şlüzlər İnternet-ə oxşar şəbəkələrdə tətbiq
edilir və xırda altşəbəkələrdə əmələ gələn dəyişikliklə əlaqədar onun
sazlanması dəyişir. Xarici şlüzlər arasında rabitə xarici şlüzprotokolu (EGP –
Exterior Gateway Protocol) vasitəsilə həyata keçirilir.
İnternet şəbəkəsində
işləmək – kommunikasiya protokollar ailəsindən istifadə etmək deməkdir. Bu
protokollar ailəsi TCP/IP (Transmission Control Protocol/ İnternet Protocol –
Verilənlərin ötürülməsinin idarə olunması/ İternet protokolu adlanıb), qlobal
şəbəkələrdə və bir çox lokal şəbəkələrdə verilənlərin ötürülməsi üçün istifadə
edilir. Onun tərkibinə, tətbiqinə görə aşağıdakı qruplara bölünən protokollar daxildirlər:
OSI modeli TCP/IP
Tətbiq səviyyəsi
Nümayiş səviyyəsiİstifadəçinin şəbəkə interfeysi səviyyəsiNəqliyyat
səviyyəsiŞəbəkə səviyyəsiKanal səviyyəsiFiziki səviyyə
Iki kompüter arasında
verilənlərin ötürülməsini idarə edən nəqliyyat
protokolları;
Verilənlərin ünvanlarını emal edən və lazım olan ünvana qısa yolu təyin
edən marşrutlaşdırma protokolları;
Kompüterin unikal nömrəsinə və ya adına görə onu aydınlaşdıran,
şəbəkə ünvanını dəstəkləyən protokollar;
Bütün mümkün şəbəkə xidmətlərinə daxil olmanı təşkil edən tətbiqi
protokollar;
Uyğun marşrutlar haqqında şəbəkəyə lazımi məlumatı, şəbəkənin
vəziyyəti haqqında informasiyanı verən, həmçinin lokal şəbəkələr üçün verilənləri emal edən
şlüz protokolları;
Kliyentin şəbəkədə rahat işləməsini təmin edən və yuxarıdakı
protokollara aid olmayan digər protokollar.
TCP/IP arxitekturası
etalon model əsasında qurulmuşdur, lakin OSI modelinin 3 birinci səviyyələri
burada bir səviyyədə birləşdirilmişdir:
Istənilən sənəd və ya məlumat, tətbiqi proqramlardan (tətbiq səviyyəsi)
şəbəkəyə göndərilir. Sonra modem və telefon rabitə xətti vasitəsilə (Nəqliyyat
səviyyəsi) məlumat İnternet şəbəkə qovşağına düşür və sonra şəbəkə proqramları
(Şəbəkə interfeys) vasitəsilə qlobal şəbəkənin rabitə qovşaqlarına (Fiziki
səviyyə) verilir. hər bir səviyyənin proqramı, məlumatı və ya ötürlən sənədin
məzmununu bilmədən, özünə uyğun sürətdə emal edir.
2.İnternetə qoşulma növləri
İlk vaxtlar İnternet (o vaxtlar ona “ARPANET” deyirdilər) daimi şəbəkəyə
qoşulmuş olan kompüterlərdən ibarət idi ki, həmin kompüterlərin hər biri qeyd
edilmiş ünvana (domen adlarına), malik idilər.
Sonralar isə seans
qoşulması köməkliyi ilə telefon xətti vasitəsilə şəbəkəyə daxil olma ideyası
əmələ gəlir. Telefonun köməkliyi ilə Siz artıq şəbəkənin daimi “vətəndaşı” olan
kompüterlə əlaqə saxlayır, ona qoşulur və beləliklə də İnternet – in bir
hissəsinə çevrilmiş olursunuz. Təbii olaraq, bu halda bütün istifadəçilərə
pullu xidmət göstərən bir çox təşkilatlar yaranır. Beləliklə də, ilk
provayderlər əmələ gəlirlər.
Provayderlər rolunda güclü
server, çoxlu sayda giriş telefon xətlərini, daha doğrusu, ayrılmış rabitə
kanalını almaq üçün müəyyən məbləğdə pula malik olan istənilən şəxs çıxış edə
bilər. Həmin kanal –provayderi son istifadəçidən fərqləndirən əsas amildir.
Provayderlər İnternet -də informasiyanın ötürülməsi üçün xüsusi yüksək sürətli
rabitə kanallarından, məsələn, lifli-optik kabeldən və ya peyk əlaqəsindən
istifadə edirlər. Bu rabitə kanalları sayəsində yüz və minlərlə istifadəçilər
İnternet -də çox rahat bir şəraitdə eyni zamanda işləyə bilirlər. Əlbəttə ki,
müəyyən anlarda kanalın tutumu kifayət etmir, bu halda ya onu təkmilləşdirib,
tutumunu artırırlar, ya da ki, rabitə əlaqəsi xeyli pisləşir.... Məhz qoşulma
tipindən və istifadəçi ilə provayder arasındakı
rabitə kanalının buraxma qabiliyyətindən asılı olaraq, İnternet -ə daxil
olma növləri 2 böyük qrupa bölünür:
Seans qoşulması.
Qoşulmanın bu növündə istifadəçi şəbəkəyə daimi qoşulmayıb, ancaq telefon xətti
vasitəsilə qısa müddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur. Bu halda şəbəkəyə
qoşulmanın hər bir saatı üçün uyğun pul məbləği ödənilir və şəbəkədə
verilənlər analoq formasında
ötürülürlər.
Daimi qoşulma. Bu halda
kompüter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm
şəklində ötürülürlər. Yalnız trafikə kompüter tərəfindən qəbul edilən və
göndərilən verilənlərin həcminə görə pul ödənilir.
İnternet -ə qoşulmanın bu
iki növü bir birindən təkçə istifadəçinin İnternet -də olma vaxtı ilə deyil,
həmçinin iş sürəti ilə də fərqlənirlər. Daimi qoşulmada kompüter şəbəkədə tam
hüquqlu olur və özünün İP- ünvanına malik olur ki, bu halda da İnternet -in
istənilən istifadəçisi bu kompüterə qoşula bilər.
Seans qoşulmasında isə,
İP-ünvan ancaq seans müddətində kompüterə mənimsədilir və bunun üçün çoxlu
sayda boş olan ünvanlar içərisindən təsadüfi ünvan seçilir. Buna görə də ona
dinamiki İP-ünvan deyilir.
Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi- telefon xətti və adi analoq
modemi ilə şəbəkədə işləməkdir. Bu halda verilənlərin qəbul olunma sürəti
modemin tipi, son nöqtədə telefon xəttinin keyfiyyəti və Avtomatik Telefon
Stansiyasının (ATS) tipi kimi bir neçə amillərdən asılıdır. Müasir modemlərdə
verilənlərin ötürülmə sürəti ən yaxşı
halda 56 Kbit/s (7Kb/s, 420 Kb/dəq və ya 25 Mb/saat) olur. Lakin informasiyanın
ötürülmə sürəti isə bir qədər az olub, 33 Kbit/s-ə bərabər olur. Bu sürət
vasitəsilə nə şəbəkədə filmə baxmaq mümkün olur, nə də ki, keyfiyyətli musiqini
dinləmək olar.
İnternet -ə qoşulmanın
üsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır. Bu cür qoşulma
növündə 2 rabitə kanalından istifadə olunur. İnformasiya, o cümlədən də
səhifələrin və faylların açılması üçün əmrlər və sorğular ötürüldükdə,
istifadəçi standart Dial-Up rejimində işləyən peyk kanalından istifadə edir,
ki, bu halda verilənlər axının sürəti modemin sürətindən 4-8 dəfə (256-512
Kbit/s) çox olur. İnternet -də işləyən zaman kompüterə daxil olan verilənlərin
həcmi kompüterdən xaric olunan verilənlərə nisbətən 10 dəfə çox olduğuna görə
İnternet -ə daxil olmanın bu üsulla təşkil olunması daha məqsədə uyğun sayıla
bilər. Bu halda böyük “kütlə” şəklində olan informasiyanı qəbul etmək üçün heç
də telefon xəttindən asılı vəziyyətdə qalmaq lazım deyildir-peykdən gələn giriş
siqnalı həmişə əldə oluna bilər. Burada hətta bəzi səhifələrə və fayllara abunə
də yazılmaq mümkün olur ki, onlar kompüterə müəyyən zaman anlarında daxil oluna
bilərlər. Bundan əlavə, peyk rabitə kanalının köməkliyinilə onlarla və hətta
yüzlərlə peyk televiziya kanallarına pul ölmədən baxmaq və xoşunuza gələn
proqramı sərt diskə də köçürmək mümkün olur., siqnalkın ötürülməsində
gecikmələr baş verir. Belə ki, Sizin göndərdiyiniz sorğunun provayderin
serverinə çatması, onun emal nəticəsinin isə Sizin kompüterə verilməsi üçün on
saniyələrlə vaxt tələb olunur ki, bu da sürətli peyk kanalının bütün
üstünlüklərini aşağı salmış olur.
“Mobil” telefonlardan
İnternet -ə qoşulmanın öz xüsusiyyətləri vardır: birincisi, telefon ekranının
kiçik olması sadəcə olaraq, saytlara onların adi formatında baxış keçirtməyə
imkan vermir; ikincisi, “mobil” kanal üzrə verilənlərin ötürülmə sürəti çox da
böyük olmayıb, 14,4 Kbir/s-ə bərabərdir. Məhz buna görə də, mobil qurğular üçün
xüsusi WAP protokolu işlənmişdir ki, onun vasitəsilə mobil telefonun ekranına
yalnız telefon displeyinin ölçülərinə görə optimallaşdırılmış mətn
informasiyasını çıxarmaq mümkün olur. Onun vasitəsilə istənilən e-mail
məktubunu oxumaq, birjalardakı aksiyaların kursu ilə tanış olmaq, hava məlumatını və digər informasiyaları
əldə etmək mümkün olur. “Mobil” telefonun inkişafında yeni mərhələ verilənlərin
paket şəklində ötürülməsini təmin edən GPRS protokolunun tətbiqi olmuşdur. Bu
halda şəbəkə üzrə verilənlərin ötürülmə sürəti artmış və bir saniyədə on
kilobitlərə bərabər olmuşdur. Nəzəri olaraq, bu sürət 100Kbit/s olur ki, bu da
adi modemin işləmə sürətindən iki dəfə çoxdur.
İnternet -ə məftilsiz
qoşulmanın daha bir üsulu da mövcuddur ki, bu da Wi-Fi qoşulmasıdır. Burada
verilənlərin ötürülmə sürəti 10 Mbit/s-yə qədər ola bilər. Bu kanal vasitəsilə
İnternet -də işləmək üçün bizə Wi-Fi adapteri ilə təchiz edilmiş noutbuk və ya
cib kompüteri və məftilsiz şəbəkə lazım olacaqdır. Hal-hazırda Wi -Fi
İnternet -ə (Xot-spata) daxil olma nöqtələri aeroportlarda, dəmir yolu
vaqzallarında, iri əyləncə mərkəzlərində və hətta bəzi restoronlarda da olur.
Onların bəziləri kommersiya əsaslarında, bəziləri isə Yandex Wi-Fi (http:\
wifi.yandex.ru) proqramı çərçivəsində pulsuz daxil olma imkanı verir.
Artıq modemlərin dövrü
yavaş-yavaş geridə qalır. Statistika göstərir ki, artıq istifadəçilərin 30%-i
cəld işləyən rabitə kanallarının köməkliyi ilə şəbəkəyə daimi qoşulmağa
üstünlük verirlər.
Hal-hazırda klassik
“nəqliyyat magistralı” kimi xüsusi ayrılmış lifli optik kanaldan istifadə
olunur. Lakin bu çox baha başa gəldiyindən, bundan ancaq çox iri kompaniyalar
istifadə edə bilirlər. Lakin bundan daha sadə və çox da baha olmayan ADSl
(Asymmetric digital subscriber lines-Assimmetrik rəqəmli abunəçi xətti)
variantı mövcuddur.
Bu texnologiya rəqəmsal
rabitəsində həqiqi inqilab yaratdı. Bildiyimiz kimi, Dial-Up ilə işlədikdə
keyfiyyətindən asılı olan və yavaş işləyən analoq rabitədən istifadə olunurdu. Şəbəkə
üzrə verilənlərin ötürülməsi üçün istifadə edilən rəqəmsal rabitəsi daha böyük
üstün cəhətlərə malik olub, yaxşı perspektivə malikdir.
ADSL texnologiyası
əsasında istifadəçiyə çox da pis olmayan bir komprommis variant təklif edilir:
əvvəllər olduğu kimi, burada da telefon xəttindən istifadə olunur, lakin bu
halda telefon həmişə boş qalır. Buna görə də şəbəkədən ayrılma baş vermir.
Bundan əlavə, burada verilənlərin ötürülmə sürəti də artır və informasiyanı
qəbul etmə rejimində sürət 8Mbit/s, informasiyanı ötürdükdə isə -1,5 Mbit/s
olur. Bu isə, bildiyimiz kimi, peyk rabitəsindən 3-4 dəfə, modemdən isə 30dəfə
çoxdur. Həqiqətdə isə real sürət bundan az olub, 300-312 Kbit/olur.
3.Telekommunikasiya vasitələri
Telekommunikasiya vasitələri- uzaq məsafəyə informasiya ötürülməsini və
qəbulunu təşkil edən texniki vəzifələrdir. Dünyada olan ixtiyari informasiyanı
əldə etmək üçün kompüter, tələb olunan informasiya bazasına daxil olmaq
imkanına malik olmalıdır. Bu da,öz növbəsində, bütün kompüterləri nəhəng bir hesablama
şəbəkəsi şəklində birləşdirməyi tələb edir.
Keçən əsrin 60-80-ci
illərində böyük universal kompüterlər uzaq məsafədə yerləşən terminal
qruplarına malik idilər. Bu terminallar bir neçə istifadəçiyə eyni zamanda
kompüterlə işləmək imkanını verirdi. Terminalların kompüterlə birləşmə
texnologiyası ilk hesablama şəbəkələrinin yaranma əsaslarını qoydu.
Daha sonralar qlobal
şəbəkələr meydana gəlir ki, bunlar vasitəsilə daha uzaq məsafələrdə olan
kompüterlər bir-birilə birləşə bilirlər. Qlobal şəbəkəyə misal olaraq, İnternet
şəbəkəsini göstərmək olar. Lokal şəbəkələrdə yerləşən kompüterlər arasında
məsafə kiçik olduğuna görə, onlar arasında informasiya mübadiləsini çox asan
həyata keçirmək mümkündür. Uzaq məsafədə yerləşən kompüterlər arasında
informasiya mübadiləsini təşkil etmək üçün şəbəkə ünvanını vermək və lazımi
rabitə əlaqəsini qurmaq lazımdır. Bu da müəyyən vaxt sərf olunmasını tələb
edirdi. Digər kanallar istismar üçün bir qədər bahalı olduğundan və qlobal
şəbəkəyə yalnız məhdud sayda kliyentlər daxil ola bildikləri üçün informasiya
mübadiləsinin əsas kanalı kimi telefon xəttindən istifadə edilirdi.
Telefon xətti ilə kompüter
əlaqəsini yaratmaq üçün lazım olan ilk qurğu 70-ci illərin əvvlində istehsal
edilmişdir. Buna modem (modulyator - demodulyator) qurğusu deyilir. Bu qurğu
kompüterə qoşulur və telefon kanalı vasitəsilə verilənləri ötürmək və qəbul
etmək imkanına malik olur.
Hal-hazırda müxtəlif
funksiyaları yerinə yetirən küllü miqdarda müxtəlif modemlər mövcuddur. Bu
modemlər vasitəsilə sifariş olunan telefon nömrəsini yığmaq, xətt məşğul
olduqda bir daha yenidən zəng etmək, telefon dəstəyini “qaldırmaq”, avtocavab
rejimində işləmək, qəbul edilmiş səs informasiyasını fayl şəklində diskə yazmaq
mümkündür. Bütün dünya şəbəkələrinin əksər hissəsi modemlərin köməyilə təşkil
olunmuşdur.
Son zamanlar inteqrasiya
xidmətlərinə malik telefon şəbəkəsindən (ISDN-İntegrated Services Digital
Network) istifadə edilir. Bunun yaradılmasında əsas məqsəd, verilənlərin
ötürülmə sürətinə olan məhdudiyyətləri aradan qaldırmaq və eyni zamanda mövcud
olan telefon xətləri ilə işləmək imkanına malik olmaqdır. Bu cür şəbəkənin əsas
iş prinsipi siqnalların rəqəmli emalıdır. Ondan əlavə, bu şəbəkələr çoxkanallı
olurlar. Belə şəbəkəyə qoşulmaq üçün baza və genişləndirilmiş interfeyslərdən
istifadə etmək lazımdır.
Baza interfeysində
avadanlıqların sayı minimum olur və o kliyentə 2 kanal təklif edir: səs üçün və
ya 64 Kbit/san sürətlə verilənlərin ötürülməsi üçün, bir də xidməti kanal.
Xidməti kanal vasitəsilə abonent avadanlığının telefon şəbəkəsi ilə informasiya
mübadiləsini təşkil etmək mümkündür. Genişləndirilmiş interfeys baza
interfeysinin genişlənmiş variantı olub, əlavə olaraq burada 30 informasiya kanalı ayrılır. Bu
informasiya kanallarında telefon nömrələri heç də kanala birdəfəlik bağlanmır.
Yüsək sürətlə verilənləri ötürmək üçün “invers multipleksləşdirmə” kimi xüsusi
proqramdan istifadə edilir. Bu halda bir neçə informasiya kanalından eyni
zamanda istifadə etmək mümkün olur.
Kanalın buraxma
qabiliyyətini artırmaq üçün peyk rabitə kanallarından istifadə olunur. Bu
məqsədlə kliyent kiçik ölçülü parabolik peyk antenasına malik olmalıdır. Belə
şəbəkəyə yenə də əvvəldə olduğu kimi, telefon kanalı ilə sorğu göndərilir,
informasiya isə peyk rabitə kanalı ilə qəbul edilir. Belə rabitə kanalında hər
bir istifadəçi göndərdiyi sorğuya nəzərən, daha çox informasiya almaq imkanına
malik olur. Təbii olaraq, belə hallarda, siqnalın qəbul olunma sürəti şəbəkəyə
verilən sorğunun sürətindən qat-qat çox olmalıdır. Bundan əlavə, belə
kanallarda verilənlərin ötürülmə etibarlılığı da artır.
Fərdi kompüterlərin
meydana gəlməsi qlobal şəbəkələrə böyük təsir göstərərək, onların kəmiyyət və
keyfiyyət cəhətcə yaxınlaşmasına səbəb olmuşdur.Bu artımın çox hissəsini isə
istifadəçidə olan kompüter və modemlər təşkil etmişdir.
Bütün qlobal şəbəkələr
bir-birilə əlaqədardırlar, lakin onlardan bəziləri adi rabitə vasitələri kimi
teleqraf, telefaks, teleks, adi poçt xidmətləri də göstərə bilirlər. Bunun üçün
şəbəkəni xüsusi qovşağı olur ki, onlar elektron poçtu ilə məktub və digər
materialları qəbul edir və sonra onları faksla lazımi telefon nömrəsinə
göndərirlər.
Belə şəbəkə ilə həmçinin
adi məktub və teleqramları da göndərmək mümkündür. Belə halda elektron poçtu
ilə şəbəkənin xüsusi qovşağına mətn göndərilir. Orada o aydınlaşdırılır, zərfin
daxilinə qoyulur və adi poçtla məktubu alacaq şəxsə göndərilir.
Şəbəkənin bu cür böyük
imkanları lokal və qlobal şəbəkələr arasında olan prinsipial fərqi aradan
qaldırır. Şəbəkələrin belə sürətlə inkişaf etməsi telekommunikasiya şəbəkə və
vasitələrin geniş inkişafı nəticəsində mümkün olmuşdurş “İnternet”-də olan
elektron poçtu vasitəsilə 130 ölkəsində olan şəbəkə kliyentlərinə məktub
göndərmək mümkündür.. Bütün dünyada serverlər miliyonlarla müxtəlif fayllara daxil
olmağı təmin edir.
Müasir qlobal kompüter
şəbəkələri mövcud olan rabitə vasitələrinin üstün xüsusiyyətlərini özündə
birləşdirir və böyük həcmli müxtəlif informasiyaların böyük sürətlə və
etbarlılıqla ötürülməsini təmin edir.
Modem kompüter ilə telefon xətti arasında rabitə qurğusu
olub, rəqəm elektrik sinallarını analoq formasına və əksinə avtomatik çevirmək üçün tətbiq edilir. Bu
onunla əlaqədardır ki, kompüter yalnız rəqəm, telefon xətti isə- analoq siqnalları ilə işləyir. Rəqəm siqnallarının
analoq formasına çevrilmə prosesi texnikada modulyasiya, əks istiqamətdə
çevrilmə isə demodulyasiya adlanır.
Adətən analoq siqnalları 3
parametrlə xarakterizə olunur: amplitud, tezlik və faza. Müasir modemlərədə hər
3 xarakteristikadan istifadə olunur. Modem kompüterdən 3”bit” informasiya qəbul
edir, sonra isə onu analoq siqnalı formasında xəttə göndərir. Bu analoq
siqnalının amlitudu qəbul olunmuş birinci bitə ,tezliyi ikinci bitə və fazası
isə üçüncü bitə uyğun gəlir. Modem – qəbuledici bu cür informasiyanı qəbul
edərək, analoq siqnalını aydınlaşdırır və onu göndərlimiş 3”bit” şəklinə salır. Ilkin analoq siqnalı aparıcı
tezlikli siqnal adlanır.1500 Hs tezlikli belə siqnallardan telefon rabitə
xətlərində istifadə olunur və həmin siqnal modem- ötürücü vasitəsilə lazımi
çevrilməyə məruz qalır. Telefon xəttində aparıcı tezlikli siqnalın olması
modemlər arasında əlaqənin yaranma əlamətinin göstəricisidir.
Modemin buraxma
qabiliyyəti aşağıdakı 2 parametrlə xarakterizə olunur: informasiyanın ötürülmə
sürəti və analoq siqnalındakı rəqəm informasiyanın tutumu. İnformasiyanın
ötürülmə sürəti bodlarla ölçülür və o, modemin bir analoq siqnalından digərinə
keçmək qabiliyyəti ilə təyin edilir. Belə ki, əgər modem, analoq siqnalının
xarakteriskasını bir saniyədə 2400 dəfə dəyişirsə, onda onun verilənlərinin
ötürmə sürəti 2400 bod olacaq.
Bir analoq siqnalında
rəqəm informasiyasının tutumu həmin siqnallardakı bitlərin sayı ilə təyin
edilir. Modemin buraxma qabiliyyəti bu 2 parametrin hasilinə bərabər olub, bps
(bit/san)-lə ölçülür. Əgər modem 2400 bod sürətə, analoq siqnalları isə 4
bitlik informasiyaya malik olarsa, o zaman modemin buraxma qabiliyyəti 9600bps
olacaq.
Rabitəyə qoşulduqda hər
iki modem eyni bir sürətlə işləməli və eyni bir modulyasiya üsulundan istifadə
etməlidir. Əks təqdirdə rabitəni əldə etmək mümkün olmaz. Buna görə də, hər bir
modem verilənlərin ötürülməsinin standart sürətinə malik olmalıdır. Hal-hazırda
əsasən 9600, 14400, 28800, 33600, 56000, 100000 bps ötürmə sürətinə malik olan
modemlərdən istifadə edilir. Ötürmə sürəti modemin modulyasiya üsulunu təyin
edir. Modem lazımi maksimal sürətə malik olmaqla bərabər, həmçinin rabitənin
digər tərəfindəki modemin kiçik ola bilən sürəti ilə də işləməyi bacarmalıdır.
Kiçik sürətə keçmək məcburiyyəti keyfiyyətsiz telefon xətlərindən istifadə
etdikdə baş verir.
İnformasiyanın
sıxlaşdırılması. Rabitə xəttinə informasiyanı ötürməmişdən əvvəl daha böyük
miqdarda informasiyanı ötürmək üçün mütləq həmin informasiyanı sıxlaşdırmaq
lazımdır. Sıxlaşdırma prinsiplərindən biri ondan ibarətdir ki, təkrar olunan
simvol və kodlar ardıcıllığı daha qısa şəkildə yazılmış kodla əvəz edilir. Məs,
AAAAAVVVVSSSSSS=5A4V6S.
Sıxlaşdırmanın digər bir
üsulu qısaldılmış baytlardan istifadə edilməsidir. Aydındır ki, bayt özü 8
bitdən ibarətdir, amma 5 bitdən ibarət olan informasiya qrupu bir baytdan
başlayıb, digər baytda qurtara bilər. Bu cür qısaldılmış bayt birləşmələrinin
uzunluğu müxtəlif ola bilər. Əksər hallarda ən çox rast gəlinən simvollar
bitlərin qısaldılmış ardıcıllığı ilə kodlaşdırıla bilirlər. Hal-hazırda
informasiyanın sıxlaşdırmasının mürəkkəb alqoritmləri əsasında işləyən külli
miqdarda proqram – arxivatorlar işlənib hazırlanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki,
ən kiçik sıxlaşdırma vahidi informasiyanın tipindən asılı olaraq, informasiya
blokudur. Ən geniş yayılmış proqram arxivatorlardan – Rar və Zip proqramlarını
göstərmək olar.
Verilənlərin
sıxlaşdırılmasını modemin daxilində yerləşdirilmiş sıxlaşdırma protokolu
(MNR5), həmçinin verilənlərin ötürülmə kanallarının özü həyata keçirirlər.
Səhvlərin tapılması və
təshihi. Növbəti informasiya blokunu göndərdikdən sonra modem, rabitə xəttinin
digər tərəfində olan modem tərəfindən bu informasiya blokunun düzgün qəbulu
haqqında təsdiq cavabını gözləyir. Əgər informasiya səhv qəbul olunubsa, bu
halda qəbuledici modem göndərilən blokun təkrarən göndərilməsi üçün siqnal
göndərir. Səhvlərin bu təshih üsulu ARQ (Automatic Repaet request – təkrarın
avtomatik üsulu) adlanır. Bəzi rabitə kanalları informasiya ötürülməsi zamanı
əmələ gələ bilən səhvlərin müəyyən miqdardan kənara çıxmamasına nəzarət edir.
Əks halda, modem-qəbuledici modem-vericiyə təklif edir ki, daha alçaq sürətə
keçsin və ya ötürülən blokların sayını azaltsın.
Ötürülən informasiyaya
nəzarət üçün hər bir informasiya bloku müəyyən nəzarət cəmi ilə təmin olunur.
Bu cəmi əldə etmək üçün ötürülən blokun bütün bitlərinin üzərində müəyyən hesab
əməli aparılır. Bu rəqəmin tapılma alqoritmi elə qurulmalıdır ki, istənilən
bitin təhrif olunması nəzarət cəminin dəyişməsinə səbəb olsun. Modem-qəbuledici,
növbəti informasiya blokunu qəbul etdikdən sonra göstərilən alqoritm üzrə
nəzarət cəmini tapır və onu cari alınmış cəm ilə müqayisə edir. Cəmlər
bir-birilə üst-üstə düşdükdə, blokun düzgün ötürülməsi təsdiq edilir. Cəmlər
bir-birinin üstünə düşmədikdə, bu ötürmə zamanı səhvə yol verildiyini göstərir
və bu barədə modem-qəbuledici həmin blokun təkrarən göndərilməsi üçün siqnal
göndərir. Səhv alınmış nəzarət cəminin təhrif olunmuş verilənlərə uyğunluq
ehtimalı çox kiçikdir.
Səhvlərin təshihi modem
daxilində olan səhvlərin təshih aparat protokolu (MNP4), həmçinin faylların
ötürülmə protokolunu formalaşdıran kommunikasiya protokolu (məs, Xmodem)
vasitəsilə də həyata keçirilə bilər.
Modemlərin iş rejimləri.
Kompüterə qoşulmuş modem aşağıdakı iki rejimdən birində işləyə bilər:
verilənlərin ötürülməsi rejimi (modem is online) və əmrlər rejimi. Verilənlərin
ötürülməsi rejimində modem kompüterdə ona göndərilən bütün informasiyanı
verilənlər kimi qəbul edib, onu analoq siqnalına çevirir və telefon xəttinə
ötürür. Əmrlər rejimi isə modemi idarə edir. Bu rejimdə kompüterlər tərəfindən
verilən xüsusi əmrlərdən istifadə edilir, modem özü isə sərbəst olaraq ayrıca
işləyir. Modem kompüterdən simvollar sətrini aldıqda o, bunu əmrlər kimi başa
düşür. Əgər bu əmr aydınlaşdırılarsa, o zaman modem bunu icra edir, əks halda
isə modem onu bir səhv kimi qəbul edir.
Əmrlər rejiminin bir növü
zəngi gözlətmək rejimidir. Bu hlda modem elə bir gözləmə vaziyyətini alır ki,
o, istənilən anda telefon dəstəyini qaldırmaq və xəttin o biri tərəfində olan
modemlə rabitə qurmaq vəziyyətinə malik olsun.
Baxmayaraq ki, modemin
əmrlər toplusu onu istehsal edən firmadan və istehsal olunduğu ildən asılıdır,
bütün modemlər üçün eyni olan bir sıra əmrlər də mövcuddur. Bu əmrlərə
aşağıdakılar aiddir: telefon dəstəyini qaldırmaq, lazımi nömrəni yığmaq və iş
rejimini əldə etmək.
Modemi qoşduqdan sonra onda əmrlər rejimi işləməyə
başlayır. Verilənlərin ötürülməsi rejimi telefon dəstəyini qaldırmaq və lazımi
nömrəni yığmaq əmri veriləndən sonra həyata keçirilir. Əks istiqamətdə bir
rejimdən o birisinə keçmək üçün isə xüsusi kodlar ardıcıllığından
(escape-ardıcıllıq) istifadə edilir. Bu kod modem tərəfindən verilənlərin
ötürülməsi rejimini həyata keçirmək əmri kimi qəbul edilir.
Müasir kommunikasiya proqramlıarı istifadəçiyə imkan verir
ki, o ardıcıllığı və miqdarı həll olunan məsələdən asılı olan modemlərin
əmrlərini öyrənmək funksiyasından azad olunsun.
Dərsin möhkəmləndirilməsi
üçün suallar:
1.İnternet nədir?
2. İnternet -in informasiya resurslarının əsas növləri hansılardır?
3. Internetdə informasiya harada saxlanılır?
4. Serverlər necə idarə olunurlar?
5. İnternet prinsipi üzrə təşkil edilmiş korporativ şəbəkələr necə
adlanır?
6. Şlüz nəyə deyilir?
7. Şlüzlərin neçə növü vardır?
8. Kommunikasiya protokollar ailəsinə hansı protokollar daxildir?
9. İnternetə qoşulmanın hansı növləri vardır?
10. Seans qoşulması hansı funksiyanı yerinə yetirir?
11. Daimi qoşulma seans qoşulmadan hansı xüsusiyyətlərinə görə
fərqlənir?
12. “Mobil” telefonlardan İnternet -ə qoşulmanın hansı xüsusiyyətləri
vardır?
13. Telekommunikasiya vasitələrinin vəzifəsi nədir?
14. Modulyasiya və demodulyasiya
arasındakı fərq nədir?
15. İnformasiyanın sıxlaşdırılması zamanı hansı üsullardan istifadə
edilir?
16. Kompüterə qoşulmuş modem neçə rejimdə işləyə bilər?
Ədəbiyyat:Kərimov Sabit Qəhrəman oğlu, Həbibullayev Səlahəddin Bəxtiyar
oğlu, İbrahimzadə Tofiq İbrahim oğlu
“İnformatika”
Dərslik: Səhifə 392- səhifə 402
Yeni dərsin
planı:
1.Ümumi məlumat
2.Cədvəllər
3.Sorğular
4.Formalar
5.Hesabatlar
1.Ümumi məlumat
Bütün avtomatlaşdırılmış idarəetmə və informasiya axtarış sistemləri müəyyən informasiya bazası əsasında fəaliyyət göstərir və onun effektiv fəaliyyəti
ilk növbədə verilənlər bazasının strukturunun optimal təşkilindən və onun şəbəkədə rasional yerləşməsindən
asılıdır.
Verilənər bazasında informasiyalar müəyyən qaydalar əsasında , axtarış üçün əlverişli
şəkildə qruplaşaraq saxlanılır. Verilənər bazasının yaradılması və idarə
olunması verilənər bazasının idarəetmə sistemləri vasitəsilə həyata keçrilir.Tələb
olunan informasiyanın verilənər bazasından axtarışı və informasiya
ehtiyatlarının yeniləşdirilməsi,bazanın strukturunun dəyişdirilməsi sorğular
vasitəsilə həyata keçrilir.
Verilənər bazanın yerləşməsindən asılı olaraq mərkəzləşmiş və
paylanmış verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri mövcuddur.Sistemin mərkəzləşmiş
verilənlər bazası serverdə və ya lokal kompüterdə yerləşir.Şəbəkədə
informasiyanın idarə olunması klient server texnologiyası əsasında fəaliyyət göstərir.Bu gün aşağıdakı verilənlər bazasının idarəetmə
sistemləri geniş tətbiq edilir. MS Access, Clipper, Visual Foxpro, IMSVS, Olacle,
Paradox, SQL Server və.s
MS Access Baş menyunun proqramlar bölməsinin MS Access adlı əmri
yerinə yetirməklə yüklənir.Bu zaman yeni verilənər bazasının yaradılmasını və ya artıq mövcud bazanın çağrılmasını təmin
edən dialoq pəncərəsi açılır.
Yeni baza usta rejimi vasitəsilə və ya istifadəçi tərəfindən sərbəst
olaraq yaradıla bilər.Usta rejimi bir sıra məsələlər üçün şablon əsasında yeni
bazanın yaradılmasını təmin edir.Bu vasitə ilə yeni verilənər bazası yaratmaq
üçün açılmış dialoq pəncərəsində Запуск мастера variantını seçmək və OK düyməsini
sıxmaq lazımdır.Bu zaman açılan pəncərədə bizim tələbata uyğun şablonu seçmək
lazımdır.Növbəti pəncərələrdə yaradılacaq bazaya ad vermək , bazanın
yaradılmasında iştirak edəcək sahələri ,bazanın formalarının və hesabatlarının
tərtibatını müəyyən etmək,bazanın sərlövhəsinə ad vermək və Готово düyməsini
sıxmaq lazımdır.
Bu rejim yeni baza yaradılmasını asanlaşdırsa və avtomatlaşdırsa da məhdud sayda məsələlərin
həlli üçün nəzərdə tutulan verilənlər bazasının yaradılmasını təmin edir.Yeni
bazanı sərbəst olaraq yaratmaq üçün dialoq pəncərəsində Новая база данных
variantını seçmək lazımdır.Bu zaman açılan pəncərədə yeni bazanın ünvanı müəyyən
olunmalıdır.Mövcud bazanı çağırmaq üçün Открыть база данных variantını seçmək və
bazanı siyahıdan , əgər onun adı siyahıda yoxsa kursoru Другие файлы sözünün üzərinə qoyub OK düyməsini
sıxmaq lazımdır.Bu zaman açılan pəncərədə tələb olunan baza axtarılıb qeyd
olunur və Открыть düyməsini sıxmaqla
açılır.
MS Access proqram pəncərəsi aşağıdakı elementlərdən təşkil
olunmuşdur.
Başlıq sətri,menyu sətri,Alətlər paneli,Verilənlər bazası pəncərəsi,cari
vəziyyət sətri
Verilənər bazası pəncərəsi öz növbəsində 6 bölmədən ibarətdir.
Таблицы,Запросы,Формы,Макросы,Отчеты,Модули
Hər bir bölmədə müvafiq obyektlər yerləşir.Obyektlərin düzülüşü və
nişanların forması kontekst menyunun Упорядочить значки və Вид menyusunun əmrləri vasitəsilə tənzimlənir.
2.Cədvəllər
Cədvəl verilənər bazasının əsas
obyekti olub, informasiya onda saxlanılır. MS Access-də cədvəlin sətrini yazı,
sütununu isə sahə adlandırmaq qəbul edilmişdir.Yeni cədvəlin yaradılmasının
aşağıdakı rejimləri var.
Режим таблицы, Конструктор
таблицы, Мастер таблицы, Мастер
импорта таблицы,Мастер связи с
таблицами
Cədvəl rejimi sadə cədvəllərin yaradılmasına xidmət edir.Cədvələ
verilənləri daxil etdikdə eyni zamanda cədvəlin strukturu müəyyən olunur. Cədvəl
rejimi vasitəsilə cədvəl yaratmaq üçün База данных pəncərəsinin cədvəl bölməsinin Создать düyməsini sıxmaqla Новая таблица pəncərəsinin
rejimlər siyahısından Режим таблиц variantını seçib OK düyməsini sıxmaq
lazımdır.Bu zaman 20 sahədən və 30 ədəd yazıdan ibarət olan boş cədvəl pəncərəsi
açılacaqdır.Sahələr standart Поле 1,
Поле 2, Поле 3.... Поле 20 adlandırılmışdır.Sahələrin adını dəyişmək üçün
kursoru sahənin adının üzərinə qoyub, mışkanın sol düyməsini iki dəfə
sıxmaq və yeni adı klaviaturadan daxil
etmək lazımdır.Bunun üçün Format menyusunun Переименовать столбец əmrini və ya
kontekst menyunun eyni adlı əmrini yerinə yetirməklə də həyata keçirmək olar.
Kursor avtomatik olaraq yeni cədvəlin birinci xanasında yerləşir və artıq bu xanaya
informasiya daxil etmək olar. İnformasiya sonuncu 30- cu yazıya daxil olduqdan
sonra avtomatik cədvələ yeni boş sətir – yazı əlavə olunur.Ehtiyac olarsa cədvələ
yeni sahələr də əlavə etmək olar.Bunun üçün Вставка menyusunun Cтолбец əmrini
yerinə yetirmək kifayətdir.Yaradılmış cədvəli yaddaşda saxlamaq üçün Fayl
menyusunun Сохранить əmrini yerinə
yetirmək lazımdır.Bu zaman açılan dialoq pəncərəsində cədvələ ad vermək və OK
düyməsini sıxmaq lazımdır.Növbəti açılan dialoq pəncərəsində cədvəl üçün ilkin
açar yazının identifikasiya nömrəsinin avtomatik yaradılması haqda soruşulur?
Sorğuya Да və ya Нет düyməsini sıxmaqla
cavab vermək olar.
Cədvəl yaradılmasının əsas üsulu – cədvəl konstruktoru ,yalnız
cədvəlin strukturunu müəyyən edir. База данных pəncərəsinin cədvəl bölməsinin Создать düyməsini sıxmaqla açılmış pəncərədə
Конструктор rejimini seçib Ok düyməsini sıxdıqdan sonra Конструктор таблицы pəncərəsi
açılır.Pəncərənin yuxarı hissəsi sahənin təsvirini əks etdirir. Sahə Имя
поля,тип данных, Описание sütunlarından təşkil olunmuşdur.Aşağı hissə Общие və
Подстановка(əvəzetmə) bölmələrindən ibarətdir və sahələr üçün əlavə xassələrin
təyin olunmasına xidmət edir. Имя поля sütununda yeni cədvəlin sahələrinin adı
daxil edilir. Тип данных sütununda sahədə yazılacaq informasiyanın tipi açılan
siyahıdan müəyyən olunur.
MS Access-də aşağıdakı verilənlər tipi nəzərdə tutulmuşdur.
Текст- Sətr tipli informasiya üçün nəzərdə tutulmuşdur.(maksimum 255
simvol ola bilər).Hesablama prosesində iştirak etməyən ədədlər, məsələn telefon
nömrələri,ünvan indeksləri və. S. mətn tipi ilə göstərilə bilər.
Memo – Mətn tipindən fərqli olaraq 64000 - ə qədər simvollu uzun sətr
tipli informasiya üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Числовой – Tam və sürüşkən vergüllü
həqiqi ədədləri adi və ya ikiqat dəqiqliklə daxil olunmasını təmin edir.
Дата/Время – Vat və tarixin daxil olunmasını təmin edir.
Счетчик - İlkin və sonrakı
açar sahələri üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Логический - Вкл/Выкл və ya Да/Нет qiymətlərindən birini alan sahələri
üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Ole obyekti – digər Windows əlavələrinin obyektlərinin cari səhifəyə daxil olunmasını
təmin edir.
Гиперссылка –
Sahəyə hiperəlaqənin – Web sənədlərin , şəbəkə və lokal faylların ünvanlarının
saxlanmasını təmin edir.
Мастер подстановок – İnformasiyanın digər cədvəldən ,sorğudan və ya əvvəlcədən
müəyyən edilmliş siyahıdan seçilən açılan siyahılı sahələrin yaradılmasını təmin
edir.Bu əməliyyat bir neçə mərhələ ilə yerinə yetrilir.Hər bir mərhələyə uyğun
pəncərə açılır.Bir pəncərədən digərinə keçid Далее düyməsini sıxmaqla həyata
keçrilir.Birinci mərhələdə açılmış ilk pəncərədə informasiyanın digər cədvəldən və ya əvvəlcədən müəyyən edilmiş siyahıdan
seçilməli olduğunu müəyyən etməli
Əgər
informasiya mənbəyi digər cədvəl,sorğu olarsa ikinci pəncərədə informasiya mənbəyinin
adı siyahıdan seçilir.Sonrakı mərhələlərdə informasiyanın informasiya mənbəyinin
hansı sahəsindən seçiləcəyi müəyyən olunur və açılan siyahılı sahənin eni təyin
olunur.Nəhayət sonuncu mərhələdə açılan siyahılı sahəyə ad verilir və Готово düyməsi sıxıır.Əgər informasiya mənbəyi
əvvəlcədən müəyyən edilmiş siyahı olarsa ikinci pəncərədə siyahı tərtib
olunur.Sonrakı mərhələdə isə açılmış pəncərədə açılan siyahılı sahəyə ad
verilir və Готово düyməsi sıxıır.
Təsvir sütunu isə sahə üçün
izahedici şərh yazılması üçün nəzərdə
tutulmuşdur.Qeyd edək ki, bir sütundan digər sütuna keçid Tab düyməsi ilə həyata
keçrilir.
Hər bir sahənin verilənlərinin tipinə
uyğun xassələr müəyyən etmək olar.Onların bir qismi bütün tip verilənlər üçün
digərləri isə konkret sahələr üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Размер поля – Sahəyə daxil olunacaq mətnin uzunluğunu və ya ədədin tipini – bayt,tam(Целое),Длинное
цело,Обычное,ikiqat dəqiqliklə(Двойной точностью) müəyyən edir.
Format – verilənlərin formatını müəyyən edir.
Число десятичных знаков – Onluq kəsr şəklində daxil olunan informasiyalarda
vergüldən sonra rəqəmlərin sayını müəyyən
etməyə imkan verir.
Маска ввода – daxiletmə şablonu sahəyə informasiyanın format əsasında
düzgün daxil olmasını asanlaşdırır.
Подпись – yazı xassəsi kimi müəyyən olunmuş simvollar cədvəl rejimində,forma
və hesabatlarda sahə başlığı olacaqdır.Bu sahə boş buraxıldıqda isə sahə adı avtomatk sahə başlığı olacaq.
Значение по
умолчанию – o təkrar olunan informasiyanın daxil olmasını avtomatlaşdırmağa
xidmət edir.
Условие на значeние – Sahəyə düzgün informasiyanın daxil olmasına nəzarət
edir.
Сообщение об ощибке- Səhv məlumatları əks etdirir.
Обязательные поля – Vacib sahə kimi qəbul olunmuş sahəyə informasiya
mütləq daxil olmalıdır.
Индексированные – Sahənin indeksli olmasını müəyyən edir.İndeks informasiya
axtarışını sürətləndirir.Üç hal ola bilər.
1.Sahə
indekslidir və təkrar yol verilməzdir.(Да,совпадение недопустима ). Bu halda
sahədə eyni informasiya təkrar oluna bilməz
2.Sahə
indekslidir və təkrara yol verilə bilər.
3.Sahə
indeksli deyil
Yeni qiymət bu xassə Sayğac tipli
informasiyanın hansı prinsiplə ardıcıl və ya təsadüfü olaraq avtonömrələnməsini
bildirir.
Əvəz etmə üçün xassələr avtomatik olaraq
usta vasitəsilə müəyyən olunur.
Cədvəl ustası rejimi MS Access-də
nəzərdə tutulmuş bir sıra cədvəl nümunələri əsasında yeni cədvəlin
yaradılmasını təmin edir.
Cədvəl ıdxal rejimi vasitəsilə digər
verilənlər bazasının cədvəllərini,MS Excel,Lotus 2-3 elektron cədvəllərinin
,HTML mətn fayllarının surətini yeni cədvəl şəklində cari bazada yaratmaq mümkündür.
Bu əməliyyat aşağıdakı mərhələlərlə aparılır.
1.Verilənlər
bazası pəncərəsində Создать düyməsini sıxmaqla импорта таблицы(Cədvəl
ıdxalı)rejimini seçib OK düyməsini sıxmaq lazımdır.
2.Açılmış pəncərədə
faylın tipi ,informasiya mənbəyinin tipi və fayllar siyahısında isə informasiya
mənbəyini seçib mışkanın sol düyməsini iki dəfə və ya импорт düyməsini sıxmaq
lazımdır.
3.Növbəti
açılan pəncərə informasiya mənbəyinin tipindən asılı olaraq müxtəlif olur.Pəncərənin
cədvəl bölməsindəki cədvəl siyahısından idxal olunacaq cədvəlin adını seçib OK
düyməsini sıxmaq lazımdır.
İdxal əməliyyatı müvəffəqiyyətlə həyata
keçrildikdə bu haqda informasiya pəncərəsi
açılır və idxal olunmuş cədvəlin adı cədvəllər siyahısına əlavə olunur.İdxal
olunan cədvəllə bazadakı cədvəlin adı eyni olduqda cari bazada onun adının
sonuna 1 əlavə olunur.
Cədvəllərlə əlaqə(Связь с таблицами)
rejimi digər verilənlər bazasının ,
verilənlər bazasının idarəetmə sistemlərinin (Foxpro,dBase II-V)cədvəlləri, MS
Excel,Lotus 2-3 elektron cədvəlləri , mətn
və HTML faylları ilə əlaqəli yeni cədvəlin yaradılmasını təmin edir.Əlaqəli
cədvəlin yaradılması əməliyyatı cədvəl idxalı əməliyyatı ilə eyni qaydada həyata
keçrilir.Sadəcə olaraq birinci mərhələdə
Cədvəl idxalı rejimi əvəzinə cədvəllərlə əlaqə rejimini seçmək
lazımdır..Əlaqəli cədvəl əlaqə nişanına malık olacaq.
Sahələr arası
əlaqələr. Realison verilənlər bazası əlaqəli sahələrə malik obyektlərdən təşkil
olunur.Sahələr arasında əlaqə yaratmaq üçün Servis menyusunun Схема данных əmrini yerinə yetirmək,verilənlər
sxemi pəncərəsi və onun üzərindəki Добавление таблицы pəncərəsindən əlaqə
yaradılması tələb olunan informasiya mənbələrini seçib Добавить düyməsini
sıxmaq lazımdır.
Tələb olunan
bazaları Схема данных pəncərəsində yerləşdirdikdən sonra Добавление таблицы pəncərəsini
bağlamaq lazımdır.Sonra informasiya mənbəyinin birində əlaqə sahəsini qeyd
edib, digər informasiya mənbəyinin əlaqə sahəsinin üzərinə qoymaq lazımdır.Bu
zaman açılan Связи pəncərəsinin Обьединение düyməsini sıxıb, açılan yeni pəncərədə
əlaqənin tipini seçmək və OK düyməsini, sonra isə Связи pəncərəsində Создать
düyməsini sıxmaq lazımdır.
3.Sorğular
Sorğular verilənlər bazasından tələb olunan informasiyanın əldə
olunmasını və bazanın dəyişdirilməsini təmin
edir. Soğular öz növbəsində digər sorğunun , formanın və hesabatın informasiya
mənbəyi ola bilər.MS Access-də sorğuların yaradılması üçün usta,konstruktor-
qrafiki QBE,SQL rejimləri nəzərdə tutulmuşdur.Aşağıdakı sorğu növlərini
yaratmaq mümkündür.
1.Seçim
2.Dəyişdirici
3.Parametrik
4.Kəsişən
5.SQL sorğuları
1.Seçim sorğusu
Seçim sorğusu bir və ya bir neçə informasiya mənbəyindən – cədvəldən
və ya sorğudan yalnız tələb olunan informasiyanın baxış üçün əldə olunmasını təmin
edir.Sorğunu yerinə yetirdikdə nəticəsi cədvəl formasında ekranda əks
olunacaqdır.Bunun üçün verilənlər bazası pəncərəsinin Запросы bölməsində
kursoru sorğunun adının üzərində qoyub Открыть düyməsini və yaxud da mışkanın
sol düyməsini iki dəfə sıxmaq lazımdır.
Yeni sorğunu yaratmaq üçün müvafiq bölmənin Создать düyməsini sıxmaq
açılan Новый запрос pəncərəsində
Konstruktor sorğu yaratma rejimini seçmək və OK düyməsini sıxmaq
lazımdır.
Bundan sonra açılan Добавление таблицы pəncərəsində informasiya mənbələrini-
müvafiq cədvəli və ya sorğuları seçmək lazımdır.Seçilmiş informasiya mənbələri
sorğunun QBE verilənlər sxemi panelində əks
olunacaqdır. QBE pəncərəsinin aşağı paneli – sorğu blankı cədvəl çəklində
olub,sorğunun strukturunu müəyyən etməyə xidmət edir.Bunun üçün sorğunun
yaranmasında iştirak edən sahələri Поле sətrindəki açılan siyahılardan seçmək
lazımdr.Условия отбора- sətrində tələb olunan sahə üçün seçim şərtini müəyyən
etmək lazımdır.Sorğunun nəticəsinin nizamlı şəkildə əks olunmasını təmin etmək
üçün Сортировка sətrində nizamlama parametrini (По возрастанию və ya По
убыванию ) açılan siyahıdan seçmək lazımdır.Yaradılmış sorğunu Файл menyusunun
Сохранить əmrini yerinə yetirməklə yaddaşda saxlamaq lazımdır.
Seçim şərti:
Məntiqi operatorlar
AND(və)
OR(və ya)
NOT(xeyr)
BETWEEN(orta qiymət)
EGV(ekvivalent)
Münasibət işarələri
=,<>,<,>,<=,>=,>,<,LIKE(şablon əsasında müqayisə)
Xüsusi operatorlar
İS NULL vasitəsilə və standart funksiyalardan istifadə etməklə tərtib
olunur.Çox zaman seçim şərtini ifadə tərtibatçısı (Построитель выражения) vasitəsilə
tərtib etmək əlverişli olur.
Misal 2.1
Fərz edək ki, oxucunu kitabxanada olan ,1995- ci ildən sonra nəşr
olunan kitablar maraqlandırır.Oxucu tələbatına cavab verən Запрос1 adlı seçim
sorğusu yaradaq.Bunu aşağıdakı mərhələlərlə həyata keçirək.
1.Verilənlər bazası pəncərəsindən (база данных) Создать düyməsini
sıxaq
2.Açılmış pəncərədə Konstruktor rejimini seçək və OK düyməsini sıxaq
3.Növbəti pəncərədə informasiya mənbəyini – Kataloq cədvəlini seçək
4.Sorğuda iştirak edən sahələri Aвтор, I Соавтор,II Соавтор, Название,
Год выпуска, Издание, Места
издание, Стр. Seçək
5. Год выпуска sahəsi üçün seçim şərtini >1995 yazaq
6. Aвтор sahəsi üçün nizamlama parametri- artma sırası ilə (По
возрастанию) seçək
7.Nəticə cədvəlində əks olunacaq sahələri qeyd edək
Sorğunun nəticəsi olaraq
aşağıdakı cədvəl formasında müəlliflərin artan əlifba ardıcıllığı üzrə
kitabxanadakı 1995-ci ildən sonra nəşr olunan kitabların siyahısı əks
olunacaqdır
Misal 2.1.1
Fərz edək ki,oxucuya 1995-ci ildən sonra yalnız Bakı və Şuşa şəhərlərində
nəşr olunan kitablar lazımdır. Места издание bölməsinin Условия отбора sətrində
“Bakı”,Или sətrində Şuşa yazırıq:
Год выпуска bölməsinin Условия отбора sətrində >1995 yazaq
Müvafiq sorğu əvvəlki sorğudan yalnız seçim şərtinə görə fərqlənəcək.
Misal 2.1.2
Fərz edək ki,oxucu kitabın müəllifinin insialını unutmuşdur və yalnız onun soyadının
Əliyev,kitabın 1995-ci ildə nəşr olduğunu xatırlayır.Bu kitab aşağıdakı sorğu
vasitəsilə tapıla bilər.
Aвтор bölməsinin Условия отбора sətrində Like”Qurbanov”,
Год выпуска bölməsinin Условия отбора sətrində >1995 yazaq
Hesablama sahəli seçim sorğusu
Hesablama sahəli seçim sorğusu – bir və ya bir neçə informasiya mənbəyindən
seçim şərtini ödəyən və müəyyən hesablama nəticəsində əldə olunmuş
informasiyanı cədvəl şəklində əks etdirə bilər.Fərz edək ki,müvafiq kitabxana
işçisini 1995-ci ildən sonra nəşr olunan kitabxanadakı konkret adda kitaba nə qədər
maliyyə vəsaiti xərcləndiyi maraqlandırır.Sorğu yaradaq.Bunun üçün Misal 2.1 təsvir
olunan
1.1-7 mərhələdə gördüyümüz işləri təkrar yerinə yetirək
2.Əlavə olaraq Количество və Цена sahələrini sorğu blankına əlavə edək.
3.İfadə tərtibatçısı vasitəsilə sorğu blankının boş sahəyə uyğun
xanasında hesablanan sahə yardaq.Bunun üçün İfadə tərtibatçısından əvvəlcə
kataloq cədvəlinin Количество sahəsini * işarəsini və kataloq cədvəlinin Цена sahəsini seçmək və OK düyməsini sıxmaq lazımdır. (Построитель
выражения pəncərəsində [Количество]*[Цена]).Sorğunun nəticəsi cədvəl şəklində əks
olunacaqdır.Sorğunu Zapros 11 adı ilə yaddaşda saxlayaq.
Sorğuda qruplaşmış əməliyyatlar
Çox zaman verilənləri məyən
parametrə görə qruplaşdırmaq və yekun nəticəsini hesablamaq tələb olunur.MS
Access-də bu məqsədlə qruplaşdırma əməliyyatı
və 9 statistik funksiya nəzərdə tutulmuşdur.
SUM- qrupun müəyyən sahəsinin cəmini
AVG- qrupun müəyyən sahəsinin orta qiymətini
MAX,MİN- qrupun müəyyən sahəsinin ən > və ən < qiymətini
COUNT- qrupun müəyyən sahəsinin yazılarının sayını (boş yazılar nəzərə
alınmır)
SET DEV - qrupun müəyyən sahəsində orta qiymətdən orta kvadratik
paylamanı
VAR - qrupun müəyyən sahəsin də dispersiyanı
FİRST və LAST - qrupun müəyyən sahəsində birinci və sonuncu yazını
tapır.
Misal 2.1.2.1
Fərz edək ki, kitabxananın 1995- ci ildən sonra nəşr olunan neçə adda
kitab aldığı haqda (illər üzrə) operativ informasiya tələb olunur.Müvafiq sorğu
sol tərəfdə aşağıdakı kimi təsvir olunur.
Издание
Места издание
Стр
Количество
Цена
Cədvəlin aşağı hissəsində
Поля – sətrində
; Название- Год выпуска
Имя
таблица - sətrində; Каталог- Каталог
Групповая операция-sətrində; COUNT(Название-altında), Группировка(Год
выпуска - altında )
Сортировка - sətrində;
По возрастанию
Год выпуска bölməsinin Условия отбора sətrində >1995 yazaq
Sorğunun nəticəsi olaraq cədvəl başlıqları aşağıdakı kimi olacaq.
COUNT,
Название, Год выпуска
Misal 2.1.2.2
Fərz edək ki, kitabxananın 1995- ci ildən sonra nəşr olunan
kitabların alınmasına cəmi nə qədər vəsait sərf olunduğu tələb olunur.Yeni
sorğu yaradaq.Bunun üçün:
1.База данных- Создать – Конструктор – ОК
2.İnformasiya mənbəyi olaraq Zapros 11 sorğusunu seçirik.
3.Yeni sorğuda iştirak edən sahələri Выражение 1 seçirik
4.SUM düyməsini və ya Вид menyusunun Групповые операции əmrini yerinə
yetiririk
5.Sorğu blankının Групповые операции sətrində Группировка sözünü
açılan siyahıdan SUM funksiyası ilə əvəz edirik və sorğunu yaddaşa veririk.
2.Dəyişdirici
sorğular
Cədvəl
yaradan və əlavə edən sorğular
Cədvəl
yaradan sorğular bir və ya bir neçə cədvəl
və ya sorğu əsasında yeni cədvəl yaradır.Əlavə edən sorğular isə bir və
ya bir neçə cədvəl və ya sorğudan əldə
olunan yazıları digər cədvələ əlavə edir.Yeni cədvəl yaradan və əlavə edən
sorğular yaratmaq üçün ilk növbədə yeni seçim sorğusunun yaradılmasında olduğu
kimi sorğu yaradılmasının Konstruktur
rejimi seçilməli ,informasiya mənbəyi yaradılmasında iştirak edən sahələri,seçim
şərtlərini, ehtiyac olarsa qruplaşmış əməliyyatları və ya hesablanan sahələri
müəyyən etmək lazımdır.Sonra Запросы menyusunun və ya kontekst menyunun
sorğunun növünə uyğun Создание Таблицы və ya Добавление əmrlərini yerinə yetirmək
lazımdır.Açılan dialoq pəncərədə yaradılacaq və ya yazılar əlavə olunacaq cədvəlin
adını və əgər cədvəl digər verilənlər bazasının cədvəli isə bazanın ünvanını ( disk, qovluq,bazanın adı)
göstərmək lazımdır.
Misal2.2.1
Fərz edək ki,kitabxanadakı 1995-ci ildən
sonra nəşr olunmuş əsərlərin siyahısı cədvəl şəklində lazımdır.Yeni sorğu
yaradaq.
1.Misal 2.1.1-də təsvir olunmuş
1-7 mərhələsində görülən əməliyyatları təkrar yerinə yetirək
2. Запросы menyusunun Создание Таблицы əmrini
seçək
3.Açılmış pəncərədə yaradılacaq cədvələ
ad verək -tab5
4.Sorğunu Запросы2 adı ilə yaddaşda
saxlayaq
Misal2.2.2
Fərz olunur ki,kitabxanadakı 1995-ci ildən sonra nəşr olunmuş əsərlərin
siyahısı və yekun miqdarı haqqında məlumat lazımdır.Zapros2 sorğusunu yerinə
yetirək
1. База данных- Запросы -Создать – Конструктор –
ОК
2. İnformasiya mənbəyini – tab5 cədvəlini seçək
3.Sorğuda iştirak edən sahələri - tab5 cədvəlinin Название sahəsini
seçək.SUM düyməsini və ya Вид menyusunun Групповые операции əmrini yerinə
yetiririk
4.Sorğu blankının Групповые операции sətrində Группировка sözünü
açılan siyahıdan COUNT funksiyası ilə əvəz
edirik
5. Запросы menyusunun Добавление əmrini yerinə yetirib, tab5 cədvəlini
seçirik
6.Sorğunu yerinə yetirdikdən sonra , tab5 cədvəlini açıb sorğunun nəticəsinə
baxmaq olar
Ləğv edən
sorğular
Adından məlum
olduğu kimi bu sorğular bir və ya bir neçə cədvəl və ya sorğudan eyni vaxtda
seçim şərtini ödəyən yazıların ləğv olunmasını təmin edir.
Misal 2.3.1
Fərz edək
ki,Qurbanovun əsərlərinin kitabxana fondundan silinməsi ilə əlaqədar elektron
kataloqun ləğv olunması tələb olunur.Sorğu yaradaq.
1. База данных- Запросы -Создать – Конструктор –
ОК
2. İnformasiya mənbəyini – Kataloq cədvəlini seçək.Sorğuda iştirak edən sahələri – cədvəlin
bütün sahələrini seçək
3. Запросы menyusunun Удаление əmrini yerinə yetirək və
sorğunu yaddaşda saxlayaq.
Yeniləşdirən
sorğular
Yeniləşdirən sorğular informasiya mənbəyində müəyyən
edilmiş
sahələrdə
informasiyanı yenisi ilə əvəz edir. Sorğunu yaratdıqda Konstruktor rejimində
sorğuda iştirak edən sahələri və yeniləşmə parametrini müəyyən etmək lazımdır.
3.Parametrik sorğular
1.Misal 2.1-də izah olunmuş 1-5 əməliyyatlarını təkrar yerinə yetirək
2. Запросы menyusunun Параметры əmrini yerinə yetirək
3.Açılmış pəncərənin Параметры bölməsinə Год выпуска və тип данных
bölməsinə Целое daxil edirik.
4.Sorğunu yaddaşda saxlayaq.
Sorğunu yerinə yetirdikdə
sorğu parametrini daxil etmək üçün dialoq pəncərəsi açılır. Год выпуска daxil
edib OK düyməsini sıxdıqda sorğunun nəticəsi cədvəl şəklində əks olunacaq.
4.Kəsişən sorğular
Misal.Fərz edək ki,kitabxanadakı ayrı-ayrı müəlliflərin 1995-ci ildən
sonra nəşr olunmuş kitablarını illər üzrə qruplaşmış siyahısına baxmaq tələb
olunur.Bu məqsəd ilə kəsişən sorğu yaradaq.
1.База данных- Запросы - Создать düyməsini sıxdıqdan sonra, kəsişən
sorğular rejimini seçib OK düyməsini sıxırıq.
2.Açılan pəncərədə sorğunun mənbəyini seçək.
3.Sətir başlığı kimi qəbul edilmiş sahəni – Avtor
seçək
4.Sütun başlığı kimi qəbul edilmiş sahəni - Год выпуска seçək
5.Hesablama aparmaq üçün funksiyanı COUNT müəyyən edək və Итоговое
значение parametrini seçək.
6.Sorğuya ad verib Готово düyməsini
sıxaq.
4.Formalar
Formalar üzərində idarəetmə elementləri yerləşən pəncərə
olub,təyinatından asılı olaraq База данных informasiyanın rahat daxil olmasını
,redaktəsini ,informasiyanın vizual görünüşünü təmin edir və idarəetmə
funksiyasını yerinə yetirir
Formalar
cədvəldən fərqli olaraq aşağıdakı üstünlüklərə malikdirlər.
1.Forma bir deyil , bir neçə cədvəlin
informasiyasını əks etdirə, redaktə edilməsini və informasiya daxil olmasını təmin
edə bilər.
2.İdarəetmə elementlərinin , informasiyanın
tam şəkildə görünüşü üçün,rahat daxiletmə
və redaktə tələblərinə uyğun yerləşdirmək imkanına malikdir.
3.Bir sıra informasiyaların OLE- obyektlərin
, o cümlədən şəkillər,video və animasiya fayllarına baxışı vizual şəkildə təmin
edir.
Yeni formaların yaradılması
1.Sadə formaların yaradılması
Yeni
forma yaratmaq üçün ilk növbədə База данных pəncərəsinin Forma bölməsinin Создать düyməsini sıxdıqda və ya Вставка menyusunun
Forma əmrini yerinə yetirdikdə ekrana Новая форма pəncərəsi açılır.Pəncərədə
informasiya mənbəyini və forma yaratma rejimlərindən birini seçmək lazımdır.
Мастер форм
Автоформа:в
столбец
Автоформа:
ленточная
Автоформа:
табличная
Диаграмма
Сводная таблица
Konstruktor
Автоформа:встолбец,Автоформа: ленточная,Автоформа: табличная rejimləri
seçilmiş cədvəl və ya sorğu əsasında insanın iştirakı olmadan avtomatik olaraq
sütun,lent və cədvəl şəkilli formalar yaradır.Bu rejimlər yalnız bir
informasiya mənbəyi əsasında və sorğunun yaradılmasında informasiya mənbəyinin
bütün sahələri iştirak etdikdə yeni formaların yaradılması üçün məqbuldur.Digər
3 rejim isə müvafiq olaraq bir neçə mərhələli ,təlimata uyğun sadə ,diaqram və
yekun cədvəl tipli formaların yaradılmasını təmin edir.
Forma ustası vasitəsilə
yeni formanın yaradılması
Новая форма pəncərəsində informasiya mənbəyini və
Мастер форм rejimini seçib OK düyməsini sıxdıqda ,açılmış növbəti pəncərədə
formanın yaradılmasında iştirak edən sahələri müəyyən etmək lazımdır.Bunun üçün
informasiya mənbəyinin sahələr siyahısından formanın yaradılmasında iştirak edən
sahəni qeyd edib> düyməsini sıxmaq
kifayətdir. >> düyməsi bütün sahələrin formanın yaradılmasında iştirakını
təmin edir. < və << düymələri
isə əksinə ,səhvən müəyyən edilmiş ayrı-ayrı sahələrin və hamısının iştirakını
ləğv edir.Forma bir və ya qarşılıqlı əlaqəli bir neçə informasiya mənbəyi əsasında
yaradıla bilər.Əlavə informasiya mənbəyi pəncərənin Таблицы/Запросы açılan
siyahısından seçilir – Далее.Bu mərhələdə formanın görünüşü seçilir.Növbəti mərhələlərdə
tələb olunan stili müəyyən
edilir.Formaya ad verib və onun görünüş rejimi müəyyən etdikdən sonra Готово
düyməsi sıxılır.
Diaqram rejimi vasitəsilə
formanın yaradılması
Новая форма pəncərəsində informasiya mənbəyini və
Диаграмма rejimini seçib OK düyməsini sıxdıqda ,açılmış növbəti pəncərədə
formanın yaradılmasında iştirak edən sahələri müəyyən etmək lazımdır.Sonra
diaqramın tipi seçilməli ,növbəti mərhələdə isə diaqramda əks olunacaq
informasiyanın tipi müəyyən olunmalı,formaya ad verilməli,onun görünüş rejimi təyin
olunmalı və Готово düyməsini sıxılmalıdır.
Yekun cədvəllər vasitəsilə
formanın yaradılması
Yekun cədvəllər adi cədvəllərdən fərqli olaraq müəyyən hesablamalar
aparmaqla yaradılmış informasiyanı əks etdirir.
Новая форма pəncərəsində informasiya mənbəyini-Zaprosı 1 və
Сводная таблица rejimini seçib OK düyməsini sıxmaqla açılmış informasiya
pəncərəsində Далее düyməsini sıxaraq növbəti mərhələyə keçmək lazımdır.bu
mərhələdə eyni qayda ilə formanın yaradılmasında iştirak edən sahələr müəyyən
edilir.Növbəti mərhələdə MS Excel proqramı yüklənir.Famiya sahəsini pəncərədəki
Сводная таблица diaqramının Строка, Год sahəsini Столбец, Название sahəsini
Данные oblastında yerləşdirmək lazımdır – Готово
Konstruktor rejimi
База данных pəncərəsinin Forma bölməsinin Создать düyməsini
sıxmaqla açılan pəncərədə Konstruktor rejimini ,ehtiyac olarsa informasiya
mənbəyini seçib OK düyməsini sıxmaq lazımdır.bu zaman boş forma Konstruktor
rejimində əks olunacaqdır.Elementlər panelinin müvafiq idarəetmə elementlərini
boş forma üzərində yerləşdirməklə və müvafiq tərtibat , dizayn ,elementlərə
uyğun xassələri müəyyən etməklə formanın yaradılması təmin olunur.
5.Hesabatlar
Hesabatlar verilənlər bazasındakı informasiya əsasında
yaradılmış və çap üçün nəzərdə tutulmuş
sənədlərdir.
Yeni Hesabat yaratmaq üçün ilk növbədə База данных pəncərəsinin
Hesabatlar bölməsinin Создать düyməsini sıxБаза данных pəncərəsinin Forma bölməsinin Создать düyməsini sıxmaq,açılan pəncərədə hesabat
yaradılması rejimlərindən birini və informasiya mənbəyini seçib OK düyməsini
sıxmaq lazımdır.Yeni hesabatın yaradılması üçün aşağıdakı rejimlər nəzərdə
tutulmuşdur.
Конструктор
Мастер отчета
Автоотчет :ленточный
Автоотчет: в столбец
Почтовые наклейки
Мастер диаграмм
Автоотчет :ленточный və Автоотчет: в столбец rejimləri avtomatik olaraq lentşəkilli və sütunvari sadə yalnız bir
informasiya mənbəyi əsasında hesabatların yaradılmasını təmin edir.Bu tip
hesabatlarda informasiya mənbəyinin bütün sahələri hesabatın yaradılmasında
iştirak edir.
Мастер отчета rejimi vasitəsilə hesabat yaratmaq üçün informasiya mənbəyini
seçib OK düyməsini sıxdıqda açılan ilk pəncərədə hesabatın yaradılmasında
iştirak edən sahələri seçib Далее düyməsini sıxmaq lazımdır.Sonrakı mərhələdə
hesabatın tərtibat formalarını seçmək ,ad vermək və Готово düyməsini sıxmaq
lazımdır.
Görünüş istifadəçini qane
edərsə Файл –Печать əmrini yerinə yetirməklə hesabatı çap edə və yaxud da Файл-
Отправить əmrini yerinə yetirməklə hesabatı uzaq məsafədə yerləşən istifadəçiyə
elektron poçt(e-mail) vasitəsilə göndərə bilər.
Görünüş istifadəçini qane
etməzsə Вид menyusunun konstruktor əmri vasitəsilə hesabatı yenidən redaktə edə
bilər.
Мастер диаграмм rejimi diaqram tipli hesabatların yaradılmasını təmin
edir.
Почтовые наклейки rejimi bazadakı informasiya əsasında poçt
nakleykalarının yaradılmasını və çapını təmin edir.
1.Nakleykanın ölçüsünü seçmək – Далее
2.Şrift,onun rəngini,stilini,ölçüsünü seçmək – Далее
3.Nakleyka üzərində hansı sahənin informasiyaları yerləşəcəyini müəyyən
etmək – Далее
4.Nizamlanma aparılacaq sahəni müəyyən etmək- Далее
5.Hesabata ad verib- Готово
Конструктор rejimi formada oıduğu kimi idarəetmə elementləri
panelinin elementlərini bu rejimi seçdikdə açılan boş hesabat üzərində yerləşdirməklə
yeni hesabatın yaradılmasını və digər rejimlərdə yaradılmış hesabatları redaktə
etməyə imkan verir.
Verilənlər pəncərəsinin Конструктор düyməsini sıxmaqla qeyd olunmuş
hesabatı redaktə etmək,Baxış düyməsini sıxdıqda isə ona baxmaq və hesabat bizi qane edərsə Файл menyusunun
Печать əmri vasitəsilə çap etmək olar.
Конструктор rejimində hesabatı Format menyusunun əmrləri vasitəsilə tərtibatını
dəyişmək (Автоформат) ,elementlərin düzülüşünü
və ölçüsünü nizamlamaq olar.Вставка menyusu vasitəsilə hesabatın səhifələrini
nömrələmək,hesabata tarix və vaxt,digər Windows əlavələrinin obyektlərini,diaqram,hiperistinad,şəkil
daxil etmək olar.
Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:
1.MS Access
proqramı necə yüklənir?
2.MS Access
proqram pəncərəsi hansı elementlərdən təşkil olunmuşdur?
3.Verilənər
bazası pəncərəsi neçə bölmədən ibarətdir?
4.Hər bir
bölmədə müvafiq obyektlər yerləşir.Obyektlərin düzülüşü və nişanlarının forması
hansı menyunun əmrləri vasitəsilə tənzimlənir?
5.Yeni cədvəlin
yaradılmasının hansı rejimləri var?
6.MS Access-də hansı verilənlər tipi nəzərdə tutulmuşdur?
7.Sorğu nədir?
8.Hansı sorğu
növləri mövcuddur?
9.MS Access-də
neçə statistik funksiya nəzərdə
tutulmuşdur?
10.Dəyişdirici
sorğular neçə yerə ayrılır?
11.Formalar cədvələrldən fərqli
olaraq hansı üstünlüklərə malikdirlər?
12.Новая форма pəncərəsində hansı rejimlərdən istifadə
edilir?
13.Yeni
hesabatın yaradılması üçün hansı rejimlər nəzərdə tutulmuşdur?
Ədəbiyyat:
1.Quliyev
H.X; Balayev P.Ə “ İqtisadi informatika və hesablama texnikasının əsasları”
Dərslik:
Səhifə 699- səhifə 727
___________________________________________
Kompüter və istifadəçi arasında interfeys. Kompüterlə ünsiyyət müasir dövrdə dialoq rejimində həyata keçirilir. Dialoq komanda və proqramların köməyi ilə yaradılır. Müəyyən əməliyyatı yerinə yetirmək üçün kompüterim başa düşdüyü dildə ona verilən göstəriş komandadır. Proqram komandaların müəyyən şəkildə toplusudur.
Birinci nəsildən başlayaraq indiyə qədər bütün kompüterlər bir-birindən nə qədər fərqlənsələr də, hamısı Fon Neymanın verdiyi klassik sxem əsasında işləyir. Kompüterin ümumi quruluşu:
1. Hesabi-məntiqi qurğu-xüsusi elektron sxem - çip (cheap) hesab və məntiqi əməliyyatları aparmaq üçündür
2. İdarəedici qurğu - çip olub kompüteri idarə etmək, proqramları yerinə yetirmək,
qurğulara müraciət etmək və s. üçündür. Buna bəzən kompüterin beyni də deyilir.
3. Operativ Yaddaş - kompüterin elə bir hissəsidir
ki, bütün daxil edilənlər üzərində əməliyyatlar məhz orada keçirilir. Buna daxili yaddaş
da deyilir.
4. Xarici qurğular - informasiyanı kompüterə daxil etmək
və uzun müddət yadda saxlamaq üçündür. Buna xarici yaddaş da deyilir.
Qeyd: Müasir kompüterlərdə hesabi-məntiqi qurğu, idarəedici qurğu ilə
birgə prosessor adlanır. Ümumi
quruluşun sxemi aşağıda göstərilib.
1. Klaviatura
2.Monitor(displey, ekran)
2. Disk sürücüləri
3. Prosessor
Əsas Qurğuların vəzifələri:
Klaviaturadaxil etmə qurğusudur. Klaviaturada dörd qrup düymə vardır. 1-ci əsas qrupa daxil olan düymələr: hərflər, rəqəmlər, işarələr 2-ci qrupa idarəedici düymələr daxildir: Enter- daxil etmək
Esc - rejimdən çıxmaq
Caps Look - böyük hərflərə keçmək
Space - boş mövqe
Back Space - kursordan sol tərəfi pozur
Ctrl, Shift, Alt bu düymələr başqa düymələrlə işlədilir. Misal üçün Ctrl+C kopya etmək üçündür, Ctrl+Alt+Del kompüter yenidən yükləmək üçün
Tab - kursoru 8 mövqe sağa atır.
Print Screen - ekran görünüşünü bufer yaddaşa köçürür
Page Up, Page Down - mətni ekran səhifələrinə görə vərəqləyir
Home - mətndə kursoru bir
başa sətrin əvvəlinə gətirir
End - mətndə kursoru bir
başa sətrin sonuna gətirir 3-cü qrup (hərəkət) düymələr 2 rejimdə işləyir: Num Loock düyməsi aktiv olanda rəqəmlərlə işləmək olur, aktiv
olmayanda kursoru idarə edən düymələr işləyir.
4-cü qrup düymələr funksional düymələrdir: F1:F12. Bu düymələr müxtəlif proqramlarda müxtəlif vəzifələr daşıyır. F1 düyməsi həmişə köməkçini açır(Help).
Monitor əks etdirmə qurğusudur. Monitorlar bir-birindən ölçüsünə görə, icazə vermə qabiliyyətinə görə fərqlənirlər. Monitorun ölçüsü dedikdə diaqonalının uzunluğu nəzərdə tutulur. Ölçü vahidi düym-dür. Ekranın icazə vermə qabiliyyətini göstərən nöqtələrPiksel adlanır. Monitorların oval və müstəvi növləri var. Ölçüləri14” , 15” , 17” , 19” , 21” , 23” . Monitorlar qrafik və mətn rejimində işləyir. Mətn rejimində 25 sətir və 80 sütundan ibarət olur. Qrafik rejimdə ekran müəyyən sayda nöqtələrin köməyi ilə tora bürünür.
Buna həm də göstəricilik
qabiliyyəti deyilir. Misal üçün: 640x480,
800x600, 1024x768, 1600x1200.
Prosessor – idarəedici qurğudur. Kompüteri sürəti – prosessorun bir saniyədə apara biləcəyi elementar əməliyyatların sayıdır. Əksər hallarda kompüterin sürəti kimi kompüterin takt tezliyi qəbul edilir və (herts) hz (KHz, MHz, Ghz)lə ölçülür.
Operativ yaddaş və ya daimi yaddaşın tutumu 64, 128 , 256, 512 MB ola bilər(RAM). Müasir dövrdə OY-ın tutumunu daim artırmaq olur.
Mouse – manipulyatordur. İki düyməsi olur: sağ və sol. Sağ düymə əmr düyməsidir, sol düymə isə kontekst asılı menyuları açmaq üçündür.
Monitor əks etdirmə qurğusudur. Monitorlar bir-birindən ölçüsünə görə, icazə vermə qabiliyyətinə görə fərqlənirlər. Monitorun ölçüsü dedikdə diaqonalının uzunluğu nəzərdə tutulur. Ölçü vahidi düym-dür. Ekranın icazə vermə qabiliyyətini göstərən nöqtələrPiksel adlanır. Monitorların oval və müstəvi növləri var. Ölçüləri
Prosessor – idarəedici qurğudur. Kompüteri sürəti – prosessorun bir saniyədə apara biləcəyi elementar əməliyyatların sayıdır. Əksər hallarda kompüterin sürəti kimi kompüterin takt tezliyi qəbul edilir və (herts) hz (KHz, MHz, Ghz)lə ölçülür.
Operativ yaddaş və ya daimi yaddaşın tutumu 64, 128 , 256, 512 MB ola bilər(RAM). Müasir dövrdə OY-ın tutumunu daim artırmaq olur.
Mouse – manipulyatordur. İki düyməsi olur: sağ və sol. Sağ düymə əmr düyməsidir, sol düymə isə kontekst asılı menyuları açmaq üçündür.
Yaddaş
qurğuların 3 növü vardır:
1. Daimi (Kompüteri ilkin yükləmək üçündür)
2. Daxili (operativ)
3. Xarici
Xarici yaddaşın növləri: sərt disk (Hard Disk), nazik disklər(floppy), lazer diskləri(CD ROM, CD RW, DWD ROM,DWD RW), flash və s. Bunlar bir-birindən və öz aralarında tutumları ilə fərqlənir. 3–lük Nazik disklərin istehsalı artıq dayandırılıb. Daxili yaddaşda əməliyyatlar daha sürətlə gedir. Lakin kompüter söndürüldükdə məlumat itir. Xarici yaddaş məlumatı uzun müddət yadda saxlamaq, bir kompüterdə digərinə köçürtmək və süni olaraq kompüterin yaddaşını artırmaq üçündür. Yaddaş qurğuların məntiqi adları: A:-nazik disklər, C:, D:, E:-bərk disk, E:-CD disklər.
1. Daimi (Kompüteri ilkin yükləmək üçündür)
2. Daxili (operativ)
3. Xarici
Xarici yaddaşın növləri: sərt disk (Hard Disk), nazik disklər(floppy), lazer diskləri(CD ROM, CD RW, DWD ROM,DWD RW), flash və s. Bunlar bir-birindən və öz aralarında tutumları ilə fərqlənir. 3–lük Nazik disklərin istehsalı artıq dayandırılıb. Daxili yaddaşda əməliyyatlar daha sürətlə gedir. Lakin kompüter söndürüldükdə məlumat itir. Xarici yaddaş məlumatı uzun müddət yadda saxlamaq, bir kompüterdə digərinə köçürtmək və süni olaraq kompüterin yaddaşını artırmaq üçündür. Yaddaş qurğuların məntiqi adları: A:-nazik disklər, C:, D:, E:-bərk disk, E:-CD disklər.
Kompüterin əlavə(periferiya) qurğuları.
Printer – çap etmə
qurğusudur. Printerlərin 3 növü vardır: Matris, axarlı, lazer.
Skaner – mətn və qrafik məlumatı kompüterə oxuyur
Modem – qlobal şəbəkəyə (İnternetə) qoşulmaq üçün istifadə olunan qurğudur.
Strimmer – böyük həcmli məlumat maqnit lentlərdə saxlamaq üçündür.
Plotter, kolonka, kamera və s.
Müasir kompüterlər 3 yerə bölünür: super, mini, mikro.
Mikro kompüterlərin ən populyarı PC(personal kompüter) fərdi kompüterlərdir.
Skaner – mətn və qrafik məlumatı kompüterə oxuyur
Modem – qlobal şəbəkəyə (İnternetə) qoşulmaq üçün istifadə olunan qurğudur.
Strimmer – böyük həcmli məlumat maqnit lentlərdə saxlamaq üçündür.
Plotter, kolonka, kamera və s.
Müasir kompüterlər 3 yerə bölünür: super, mini, mikro.
Mikro kompüterlərin ən populyarı PC(personal kompüter) fərdi kompüterlərdir.
PK –lərin Böyük EHM-na nisbətən əlverişli olmağının səbəbləri:
- İstifadəçi üçün rahat interfeysə malik olan , dialoq rejimində işləyən proqramlar (menyu, köməkçi və s.)
- Fərdilik
- Böyük həcmdə olan məlumatın sürətli emalı
- Təmirin asanlığı və yüksək keyfiyyətliliyi
- Periferiya qurğularından istifadə etmək imkanları
- Bütün sferaları əhatə edən proqram təminatı
- Şəbəkələrə birləşdirilmək imkanı
- İstifadəçi üçün rahat interfeysə malik olan , dialoq rejimində işləyən proqramlar (menyu, köməkçi və s.)
- Fərdilik
- Böyük həcmdə olan məlumatın sürətli emalı
- Təmirin asanlığı və yüksək keyfiyyətliliyi
- Periferiya qurğularından istifadə etmək imkanları
- Bütün sferaları əhatə edən proqram təminatı
- Şəbəkələrə birləşdirilmək imkanı
__________________________________________________________________________________
Kompüterin əsas qurğusu daha mürəkkəb quruluşlu mərkəzi prosessordur. Mikroelektronikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq mərkəzi prosessor inteqral sxemlər şəklində verilir və buna mikroprosessor da deyilir. O, ana platanın üzərində yerləşir. Bəzən onu ana platanın ”beyni” hesab edirlər. Prosessorlar təkcə PC-də olmur.Hazırda bir çox müasir aparatlarda prosessorlardan istifadə edilir. Sözsüz ki, bu prosessorlar bir-birindən fərqlənir. Dünyada indiki zamanda ən yaxşı prosessorlar “İntel”firmasının məhsulları sayılır. Prosessorlar bir neçə parametrə görə xarakterizə olunur:
a.İnteqrasiya dərəcəsi, yəni mikrosxemdə neçə tranzistor yerləşdirmək olar. Məsələn,”İntel Pentium”prosessorları özündə bir neçə milyon tranzistorun funksiysını cəmləşdirir.
b.İstifadə olunan verilənlərin daxili və xarici dərəcələri, yəni eyni zamanda hansı miqdarda bitlərdən istifadə olunur.
c.Takt tezliyi. Bu tezlik müasir prosessorlarda artıq 4 qeqahersə yaxınlaşır.
d.Ünvanlanmış yaddaş. Bu, əməli yaddaşın tutumunu göstərir.
e.Keş-yaddaşın tutumu.Keş-yaddaş ana platanın və disk qurğularının sürətlə işləməsinə təsir göstərir.
1978-ci ildən başlayaraq müxtəlif modifikasiyalı prosessorlar buraxılır.İlk olaraq i8086 markirli prosessor 16 dərəcəli və 5 meqahers tezlikli idi. Sonralar 80286, i386DX, i486DX, i486DX2, i486DX4,P55C(MMX),”PentiumII”,”PentiumIII”,”Celeron”, hazırda isə “PentiumIV” buraxılır.
Kompüterin qurğularını bir-biri ilə əlaqələndirən şinlər verilənlərin ötürülməsini aşağıdakı üç növdə təmin edir:
1)Prosessor-yaddaş
2)Prosessor-interfeys
3)Yaddaş-interfeys.
Bütün hallarda verilənlərin ötürülməsini prosessor idarə edir.
Şinlərin aşağıdakı üç növü var:
1)verilənlər şini
2)ünvanlar şini
3)idarəedici şinlər.
İnformasiya verilənlər şini vasitəsilə ötürülür. Əgər verilənlər şini 8 siqnal ötürən naqildən ibarət olarsa, onda paralel olaraq 8 bit informasiya göndərmək olar. Əgər verilənlər şini 16 naqildən ibarətdirsə, onda paralel olaraq 16 bit informasiya göndərmək mümkündür və s. Verilənlər şini prosessor-yaddaş və prosessor-interfeys istiqamətində və əks istiqamətdə verilənləri göndərir.
İdarəedici şinlər vasitəsilə müxtəlif idarəedici siqnallar göndərilir. Bu siqnallar prosessora nəzərən giriş və çıxış siqnalları ola bilər.Bu siqnallar vasitəsilə yaddaşa yazma və oxuma, giriş-çıxış əməliyyatları idarə olunur.
(Mənbə_ Oxubil.com)
Yeni dərsin planı:
1.Disklərin yoxlanılması
2.Disklərin defraqmentasiyası
3.Disklərin təmizlənməsi
4.Diskin formatlaşmasi
5.Arxivləşdirmə proqramı
6.Windows XP sisteminin
bərpası
1.Disklərin yoxlanılması
Komputerin normal işlənməsi üçün ona mütəmadi olaraq müəyyən xidmətlər
göstərmək lazımdır. Disklərdə korlanmış sektorların aşkar olunması və fayl
sistemində ola biləcək səhvlərin üzə çıxarılması üçün disklərin yoxlanılması,
faylların disklərdə optimal yerləşdirilməsi üçün disklərin
defraqmentləşdirilməsi, mütamadi olaraq disklərin lazımsız fayllardan təmizlənməsi və mühüm proqram və faylların
ehtiyat kopyalarının yaradılması belə xidmətlərdəndir.
Disklərdə korlanmış sektorların və fayl sistemində səhvlərin olması iş
prosesində ciddi problemlər yaradır. Belə hallarda faylları nə açmaq, nə də
saxlamaq mümkün olmur. Hətta böyük həcmli faylların korlanma ehtimalı artır.
Belə hallar adətən komputerin yenidən yüklənməsinə səbəb olan elektrik
sıçrayışları və ya komputerin düzgün söndürülməməsində baş verir.
Disk səhvlərini iki qrupa bölmək olar: Diskin səthinin fiziki qüsurları
və disk sahəsinin bölüşdürülməsi ilə bağlı olan fayl sisteminin səhvləri.
Windows XP sistemi iş prosesində üzə çıxan səhvlərin əksəriyyətini
xüsusi yoxlama proqramından utilitdən istifadə etməklə aradan qaldırmağa imkan
verir. Bu diskləri yoxlamaq üçün nəzərdə tutulan chdsk.exe
proqramıdır.
Diski yoxlayan proqramın funksiyası disklərin səthini tesdən keçirmək
fayl və qovluqları yoxlamaq, həmçinin fayl sisteminin səhvlərini avtomatiq
olaraq düzəltmək və diskdə korlanmış sektorları bərpa etməkdən ibarətdir. Bəzi
hallarda bu proqram (məsələn, sistemlə iş prosesini normal başa çatdırmadan
komputeri söndürərkən, komputeri məcburiyyət qarşısında qalaraq yenidən yükləyərkən)
avtomatik icra olunur və diskdə yoxlama prosesi aparır. İstənilən vaxt diski
yoxlamaq üçün chdsk.exe proqramı işə salmaq olar. Bunun üçün aşağıdakı
əməliyyatlar yerinə yetirilir.
Мой компьютер-in və ya Windows Проводник-in pəncərəsində yoxlanan diskin kontekst
menyusu açılır və oradan Свойства əmri seçilir. Bu
zaman ekrana Свойства: Локальный диск (С:) pəncərəsi açılır.Buradan servis səhifəsinə keçirik
və Выполнить проверку düyməsini sıxırıq. Ekrana Проверка диска - Локальный диск (С:) pəncərəsi açılır. Açılan pəncərədə iki parametr əks
olunmuşdur.
1. Автоматические исправлять системные ошибки (Sistem
səhvlərini avtomatik düzəltmək) parametri seçildikdə fayl sistemindəki
səhvlər avtomatik olaraq Windows tərəfindən aradan qaldırılır.
2. Проверять и восстанавливат
поврежденные сектора ( Zədələnmiş
sektorları yoxlamaq və bərpa
etmək) parametri seçildikdə isə diskdə ətraflı yoxlama aparılır, zədələnmiş
sektorlar aşkar edilir və həmin yerdəki hələ tamam korlanmamış informasiya
bərpa edilir. Bu parametrlər seçilir və
Запуск düyməsi basılır. Proqramın iş prosesində fayl və qovluqların seçilmiş
diskdə yerləşmə vəziyyəti həmçinin diskin səthinin fiziki vəziyyəti yoxlanılır.
Bu əməliyyatdan sonra korlanmış klasterlərin axtarışı və bərpa olunma prosesi gedir.
Diskin tamam yoxlanılması üçün kifayət qədər çox vaxt tələb olunur. Yoxlama
prosesi zamanı komputerdə heç bir başqa əməliyyat aparmaq olmaz. Proqramın
işini yarımçıq dayandırmaq üçün Отмена düyməsindən istifadə edilir. Yoxlama
prosesi xüsusi dialoq pəncərəsinin ekrana çıxması ilə başa çatır.
2.Disklərin defraqmentasiyası
Məlumdurki, təzəcə formatlaşdırılmış diskə
fayllar yazılarkən proses çox sürətlə gedir. Lakin zaman keçdikcə kompüterin
sürətinin zəiflədiyi hiss olunur. Disk formatlaşdırı
larkən hər birinin həcmi 512
bayt olan sektorlara bölünür. Fayl sistemi disk sektorlarını müəyyən bloklarda
birləşdirir. Bu bloklar klasterlər adlanır. Hər klaster yalnız bir fayla aiddir. Bir
klasterə 2 fayl yazmaq olmaz.
Fayllar yeni formatlaşdırılmış bərk diskə
yerləşdirilərkən Windows sistemi onlar
üçün bir birinin ardınca nömrələnmiş klasterlər ardıcıllığı ayırır. Lakin vaxt
keçdikcə bərk diskdə ayrılmış klasterlərin ardıcıllığı pozulur. Belə ki, diskdə
mövcud olan fayla yeni verilənlər əlavə edildikdə həmin fayl üçün əlavə klaster
ayrılır və bu yeni klaster tamamilə aralı (diskin başqa yerinə) düşür.
Beləliklə, bir fayl yaddaşın ayrı-ayrı hissələrində fraqmentlər şəklində
yerləşmiş olur. Digər tərəfdən fayllar ləğv olunduqca ardıcıl klasterlərdə boş
hissələr qalır və sonralar diskə yeni fayllar yazılarkən həmin pərakəndə boş
yerlərə hissə-hissə (framentlərlə) yazılıb saxlanılır. Eyni zamanda faylların
ləğv olunması və yenilərin yaradılması prosesi davam etdikcə fayllar diskin
müxtəlif boş yerlərində kiçik hissələrə (fraqmentlərə) bölünərək saxlanılır. Bu
proses fraqmentləşdirmə adlanır. Odur ki, istifadəçi hər dəfə faylı açarkən və
diskdə saxlayarkən xeyli gözləməli olur. Çünki vinçestrin maqnit başlığı diskin
müxtəlif yerlərinə yerdəyişmələr edərək çoxlu sayda klasterlərə baxmalı olur.
Beləliklə, komputerdə uzun
müddət işləyərkən ayrı-ayrı faylların (və deməli, onların fraqmentlərinin) ləğv
olunması nəticəsinə diskin fraqment sahələri çoxalırki, bu da kompüterin işinin
yavaşımasına səbəb olur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu halda fayl korlanmasına da
oxunma və yazılma əməliyyatlarının sürəti ciddi şəkildə azalır. Bu problemin
həlli üçün sistemdə xüsusi vasitədən, disklərin defraqmentləşdirmə -
defraqmentasiya əməliyyatından istifadə olunur. Bu əməliyyat prosesində ayrı-
ayrı fraqmentlər elə birləşdirilir ki, nəticədə fayl hissə- hissə deyil,
yenidən kəsilməz disk oblastında yerləşdirilir.
Beləliklə, proqramların
icrasını sürətləndirmək üçün proqram fraqmentləri saxlanılan klasterləri
“toplamaq” və imkan daxilində diskdə bir- birinə daha yaxın birləşdirmək
lazımdır. Bu proses diskin defraqmentləş
dirilməsi- defraqmantasiya adlanır. Diskdə saxlanılan istənilən
informasiya zaman keçdikcə fraqmentləşdiyi üçün ən azı bir neçə ayda bir dəfə
defraqmentləşdirmə əməliyyatını aparmaq lazımdır.
Disklərin
defraqmentləşdirilməsi üçün Windows XP sistemində xüsusi utilit – Дефрагментация proqramı nəzərdə tutulur. Bu proqram diskdə
saxlanılan faylları elə nizamlayır ki, diskin müxtəlif hissələrinə səpələnmiş
fayl hissələri bir yerdə toplanmaqla diskin yalnız bir hissəsində ardıcıl
yerləşərək saxlanılır. Bundan əlavə defraqmentasiya əməliyyatı prosesindəki
diskdəki boş yerlər birləşərək bütöv disk sahəsi (yaddaş oblastı) əmələ gətirir
ki, bu da gələcək də yeni yazılan faylların diskdə müxtəlif hissələrlə
(fraqmentlər şəklində) saxlanma ehtimalını azldır.
Defraqmentasiya proqramını
işə salmaq üçün aşağıdakı addımlar icra olunur:
1. Мой компьютер və ya Windows Explorer
pəncərəsində istənilən
diskin kontekst menyusu açılır və bu menyunun Свойства əmri seçilir.
2. Bu halda açılan eyni adlı
dialoq pəncərəsinin Сервис səhifəsində Выполнить дефрагментацию düyməsi basılır.
Defraqmentasiya proqramını
həm də Baş menyudan icra etmək olar. Bunun üçün baş menyunun Пуск siyahısına daxil olan Программы alt menyusundakı Стандартные siyahısından Служебные- Дефрагментация диска əmrini seçmək
lazımdır. Bu halda müvafiq dialoq pəncərəsi ekrana çıxır.
Adətən diskin
defraqmentasiya prosesi kifayət qədər çox vaxt aparır. Xüsusilə müasir bərk
disklərin həcmini nəzərə alsaq defraqmentasiya prosesi bir neçə saat çəkə
bilər. Ona görədə fraqmentləşdirmə səviyyəsi çox yüksək olmayan disklər üçün bu
proqramı icra etməyə ehtiyac yoxdur. Konkret diskin defraqmentləşdirmə
əməliyyatına ehtiyac olduğunu müəyyən etmək üçün Дефрагментация диска pəncərəsinin
yuxarı hissəsində əks olunan siyahıdan həmin diski seçmək və Анализ düyməsini basmaq lazımdır. Bu halda proqram həmin
diski yoxlayaraq onun defraqmentləşdirmə prosesində ehtiyacı olması barədə öz
təklifini verir. Buna baxmayaraq istənilən vaxt defraqmentləşdirmə əməliyyatını
aparmaq olar. Bunun üçün baxılan pəncərədə Дефрагментация düyməsini basmaq kifayətdir. Həmin
pəncərədəki Пауза,Остановка, düymələrindən istifadə etməklə prosesi
istənilən vaxt dayandırmaq və ya yarımçıq kəsərək başa çatdırmaq olar.Вывести отчет düyməsi ilə diskin
fraqmentləşmə səviyyəsi barədə ümumi məlumat əldə etmək olar.
3.Disklərin təmizlənməsi
Uzun müddət kompüterlə işləyərkən
müxtəlif fayl obyektlərinin ardıcıl olaraq saxlanması nəticəsində diskin
təmamilə doldurulması və bu diskdə boş yerin qalmaması təhlükəsi yarana bilər.
Bu zaman əməliyyat sistemi məlumat verir ki, diskdə boş yer yoxdur. Belə
hallarda sistemdə istifadə olunmayan lazımsız proqram və faylları əl ilə ləğv
edərək diskdə müəyyən sahəni təmizləmək olar. Bununla yanaşı diskləri ən sadə
üsulla təmizləmək üçün sistemdə xüsusi utilitdən istifadə edilir- Очистка диска
Diskdə boş yerin olmadığı barədə sistem məlumatı üzərində mausun sol
düyməsi basılarkən Очистка диска proqramı
avtomatik icra olunur. Ümumiyyətlə isə bu proqram əl ilə icra etmək üçün Baş
menyunun Программы alt menyusundakı Стандартные siyahısından Служебные bəndinə daxil olan Очистка диска əmrini seçmək
lazımdır. Bu halda ekranda Очистка диска adlı dialoq pəncərəsi
açılır. Bu dialoq pəncərəsində təmizlənmək üçün nəzərdə tutulan disk seçilir və
OK düyməsi basılır. Nəticədə proqram sistemi təhlil edərək növbəti dialoq
pəncərəsində müəyyən həcmdə disk sahəsini boşalda biləcək faylların siyahısını
əks etdirir.
Bu dialoq pəncərəsinin iki
səhifəsi var. Очистка диска səhifəsində
təqdim olunan siyahıdan ləğv olunası fayl obyektləri seçilir (məsələn,
səbətdəki fayllar, müvəqqəti fayllar və s.) və OK düyməsi basılır. Nəticədə
sistem göstərilən əməliyyatın yerinə yetirilməsini təsdiqləmək üçün ekrana
xüsusi sorğu pəncərəsi çıxarır. Bu addımda həmin sorğuya müvafiq cavab verərək
işi davam etdirmək lazımdır.
Baxılan pəncərənin Дополнительно səhifəsində diskin təmizlənəsi üçün
istifadəçiyə bəzi əlavə imkanlar verir. Belə ki, həmin pəncərə əlavəsində əks
olunan müvafiq parametrləri seçməklə Windows sisteminin istifadə olunmayan
komponentlərini ləğv etmək proqramların quraşdırılması və ləğvi üçün nəzərdə
tutulan dialoq pəncərəsini ekrana çıxarmaq və nəhayət, diskdə saxlanılan
fayllarının ehtiyat kopiyalarını ləğv etmək olar.
4.Diskin formatlaşmasi
Diskin formatlaşması diskin yazı və oxuma üçün hazırlanması deməkdir. «Мои документы» qovluğu açılır, disk(disket)
göstərilir → kontekst menyuda «Форматировать…» → «Формат Диск…» dialoq pəncərəsi açılır → Начать (Start).
Formatlaşma zamanı disketdəki bütün informasiyalar silinir, disk cığır
və sektorlara ayrılır. Dialoq pəncərəsində formatlaşmanın bir-neçə üsulundan
istifadə etmək mümkündür:
«Быстрое» – diskdə bütün informasiya
silinir, yalnız bir dəfə format olunmuş disklər üçün nəzərdə tutulur;
«Использовать сжатие» – NTFS ilə dəstəklənir;
«Создание загрузочного диска» – MS-DOS sistemi
diskdəki bütün informasiyanı silir və oraya sistem fayllarını əlavə edir.
5.Arxivləşdirmə proqramı
Komputerdə aparılan mühüm
əməliyyatlardan biri də informasiyanın arxivləşdirilməsidir. Bu əməliyyat hər
şeydən əvvəl mühüm faylların qorunması baxımından onların ehtiyat kopiyalarının
saxlanılması üçün əhəmiyyətlidir. Belə ki, faylların hər hansı səbəbdən
korlanması zamanı onları arxivdən bərpa etmək olar. Eyni zamanda bu əməliyyat
bərk diskdə istifadə olunmayan faylların arxivləşdirilməsi hesabına diskin
xeyli hissəsinin boşaldılmasına və boş yaddaş sahəsinin artırılmasına imkan
verir. Arxivləşdirilmə əməlyyatının aparılması üçün sistemdə xüsusi utilitdən
istifadə edilir: Архивация данных
Beləliklə, arxivləşdirilmə
proqramı Архивация данных verilənlərin
ehtiyat kopiyalarının yaradılması və onların arxivdən bərpa edilməsi üçün
istifadə edilir. Bu proqram verilənlərin ehtiyat kopiyalarının maqnit lentlərdə
(strimmerlərdə) və müxtəlif disklərdə yazılıb saxlanılmasına imkan verir.
Fayl və qovluqların arxivləşdirilməsi aşağıdakı addımlardan ibarətdir:
1.Arxivləşdirilən fayl və qovluqların seçilməsi;
2.Onların kopiyalarının yerləşdirilməsi üçün qurğuların seçilməsi;
3.Bilavasitə arxivləşmə prosesi.
Архивация данных proqramını icra etmək üçün Baş menyunun Программы siyahısındakı
Стандартные – Служебные- Архивация данных əmrini seçmək lazımdır. Bu halda ekranda Мастер архивации и восстановления adlı pəncərə əks
olunur. Həmin pəncərədə Далее düyməsi basılır və
nəticədə eyni adlı ikinci pəncərə açılır. Bu pəncərədə iki rejim əks olunur.
Belə ki, Архивация файлов и параметров rejimi fayl və
qovluqların ehtiyat kopiyalarını yaratmaq üçün istifadə edilir. Eyni zamanda восстановление файлов и параметров rejimi isə arxivdə
saxlanılan verilənləri bərpa etmək üçün nəzərdə tutulur. Odur ki, bu
rejimlərdən biri seçilir Далее düyməsi basılır.
Bundan sonra zəruri fayl obyektlərinin ehtiyat kopiyalarının yaradılmasını
təyin etmək üçün ekranda müvafiq rejimlər əks olunur. Bu dialoq pəncərəsində
arxivləşdirilməsi nəzərdə tutulan obyektlərə uyğun rejimlər seçilir.
II.Документы и параметры и настройки всех пользователей данного компьютера (Bu kompüterdəki bütün istifadəçilərin
sənədləri və parametrlər) rejimi seçildikdə bütün istifadəçilərin sənədləri Мой
документы və Избранное (Seçilmişlər) sistem qovluqları və İş stolu
arxivləşdirilir;
III. Всю информацию на данном компьютера(Bu kompüterdəki
bütün informasiyalar)rejimi seçildikdə bu komputerdə sistem fayllarından tutmuş
bütün informasiyalar hamısı arxivləşdirilir;
IV.Предоставить возможность выбора обьектов для архивации (Arxivləşdirmək üçün
obyektlərin seçilməsinə imkan vermək) rejimi seçildikdə açılan növbəti
pəncərədən ehtiyat kopiyalarını yaratmaq üçün nəzərdə tutulan fayl obyektlərini
seçmək olar.
Bu göstərilən rejimlərin
axırıncısı seçilir və Далее düyməsi basılır. Nəticədə açılan növbəti
dialoq pəncərəsində arxivləşdirilməsi nəzərdə tutulan bütün fayl, qovluq və
disklərin işarələri qarşısında qeydiyyat işarəsi qoyulur. Qeyd edək ki, bu
halda qovluqlar və həm də onlara daxil olan alt qovluqların arxivləşdirilməsi
nəzərdə tutulursa, onda həmin qeydiyyat işarələri göy rənglə əks olunur. Qovluq
və disklərin solunda əks olunan qeydiyyat işarəsinin boz rənglə verilməsi isı
onu göstərirki, həmin obyekt daxilində olan fayl və qovluqların heç də hamısı
arxivə yerləşdirilməyəcək.
Əgər arxivə yalnız qovluq
daxilindəki bəzi faylları yerləşdirmək lazımdırsa, onda pəncərənin solunda
həmin qovluq açılır və sağda əks olunan siyahıdakı zəruri fayl və qovluqların
qarşısında qeydiyyat işarəsi qoyulur.
Beləliklə,
arxivləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan obyektlər seçilir və yenə Далее düyməsi
basılır.
Bu addımda ehtiyat
kopiyanın yazılması üçün təklif olunan siyahıdan disk seçilir və yaradılan
arxiv üçün müvafiq sətirdən ad daxil edilir və Далее düyməsi basılır.
Готово düyməsinin basılması ilə kopiyalanma əməlyyatı
başlanır. Proses başa çatan kimi aparılan əməliyyat barədə ətraflı məlumat əks
olunmuş xüsusi dialoq pəncərəsi ekrana çıxır.
Yaradılmış arxivin
açılması və fayl obyektlərinin ehtiyat kopiyalarının bərpası (açılması) üçün
Arxivləşdirmə və ya bərpaetmə ustası pəncərəsindən Fayllar və parametrlərin
bərpa olunması rejimi seçilir və Далее düyməsi basılır. Bu halda son pəncərədə
müxtəlif vaxtlarda yaradılmış ehtiyat fayl kopiyalarının siyahısı əks olunur.
Bu siyahıdakı bəndlərin birini seçmək və sağ pəncərədə faylları bərpa etmək
üçün disk təyin etmək olar. Bundan sonra Далее düyməsi ilə açılan pəncərədə готово düyməsi basılır və nəticədə arxivdə saxlanılan
fayllar bərpa olunur.
FAYL VƏ QOVLUQLARIN ARXİVLƏŞDİRİLMƏSİ
Arxiv proqramları (Arxivatorlar) fayldakı informasiyları sıxmaqla
onların arxivləşməsini yerinə yetirir. Sıxma dərəcəsi asılıdır:
1.İstifadə olunan arxivatordan.
2.Sıxma üsulundan.
3.Faylın tipindən.
Arxivləşdirmənin iki səbəbi var:
1.İnformasiyanın qorunması (faylın rezerv surətini yaratmaqla)
2.Fayllar üçün ayrılmış yerdən səmərəli istifadə.
Arxivləşmə zamanı faylın daha kiçik həcmə malik, rezerv sürəti
yaradılmış olur. Rezerv surət – faylın dəqiq surəti olub, sıxılmış halda xüsusi
daşıyıcıda, təhlükəsiz yerdə saxlanılır.
Arxiv faylları: ARJ, CAB, GZ, LHA, RAR, TAR, TGZ, UU, ZIP.
Windows əməliyyat sistemlərində əsasən WinZİP və WinRAR arxivatorlardan
istifadə edilir.
Proqramı işə salmaq üçün:
1.Start (Старт) → Proqrams (Программы) → WinRAR → [Bakcomp – WinRAR] pəncərəsi
açılır → arxivləşdirilməsi lazım olan fayl və ya qovluq açılan pəncərədə
göstərilir → [Добавить] düyməsi basılır.
2.Fayl və ya qovluğun üzərində kontekst menyu açılır → «Добавить в Архив…» əmri verilir → açılan [Имя и параметры архива] pəncərəsində arxiv faylın yerləşəcəyi qovluq
göstərilir → OK.
Arxiv olunacaq fayl və ya qovluğa parol qoymaq üçün: [Имя и параметры архива] pəncərəsində [Дополнительный] hissəsinə keçilir
→ [Установить пароль] →[Архивация с паролем] pəncərəsində parol təyin
edilir → OK.
6.Windows XP sisteminin bərpası
Təcrübə göstərir ki, kompüterdə işləyərkən bəzi hallarda, xüsusilə də
yeni qurğuların və ya proqramların quraşdırılmasından sonra əməliyyat
sisteminin işində müəyyən sapmalar baş verir, sistem həmişəki kimi saz işləmir
həmişəkindən fərqli olaraq kompüterin sürəti aşağı düşür. Hətta elə hallar ola
bilir ki, bu cür proqramları ləğv etməkdən sonra da vəziyyət düzəlmir. Odur ki,
belə vəziyyət yarandıqda Windows XP sisteminin tərkibində olan xüsusi
proqramdan istifadə edərək əməliyyat sisteminin əvvəllər stabil işlədiyi
vəziyyətini bərpa etmək olur. Yəni, bu halda sistem fayllarının bərpa olunması
üçün xüsusi mexnizmdən istifadə edilir. Bu mexanizmin mühüm xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, sistem bərpa olunarkən kompüterdə olan sənədlər korlanmır.
Bərpaolunma prosesi
haqqında ümumi məlumat.
Windows XP sisteminin
tərkibində olan mühüm bir vasitə -Sistemin bərpası proqramının köməyilə
kompüterlə iş prosesində müəyyən problemlər baş verdikdə şəxsi faylları
korlamadan kompüterin əvvəlki iş vəziyyətini bərpa etmək olur. Bərpaetmə
proqramı sistemdə baş verən bütün dəyişiklikləri izləyir və avtomatik olaraq
asan təyin oluna bilən bərpaolunma nöqtələri (qayıdış nöqtələri) yaradır. Həmin
bərpaolunma nöqtələri sistemi bu nöqtələrlə təyin olunan tarixdəki vəziyyətinə
qaytarmağa imkan verir. Onlar komputerin fasiləsiz istifadəsindən asılı olaraq
hər gün və eləcə də ciddi sistem hadisələri (məsələn, proqramların və
qurğuların quraşdırılması) baş verərkən yaradılır. Həmçinin istifadəçinin özü
də istənilən vaxt bərpaolunma nöqtələri yarada bilər. Beləliklə, sistemin
bərpası proqramının işi bərpaolunma (qayıdış) nöqtələrinin istifadəsinə
əsaslanır. Belə ki, sistemin bərpaetmə proqramı müəyyən müddət ərzində
aparılmış bütün dəyişiklikləri, eləcə də quraşdırılan bütün proqramları və yeni
qurğuları avtomatik olaraq yazır. Bununla yanaşı sistemin bu dəyişikliklərə
qədərki parametrlərinin yazılması üçün istifadəçi özü də şəxsi bərpaetmə
nöqtələrini verə bilər. Yəni istifadəçi özü üçün zəruri proqramları
quraşdırdıqdan və eləcə də kompüterin bütün qurğularının sazlanma prosesini özü
istədiyi kimi apardıqdan sonra əmin olsa ki, Windows XP sistemi korrekt və
stabil şəkildə işləyir, onda həmin tarix üçün sistemin bərpaolunma (qayıdış)
nöqtəsini yarada bilər. Bu zaman sistemin bərpaetmə proqramı avtomatik olaraq
Windows XP- nin həmin tarixdə ki, sistem reesterinin və eyni zamanda Windows –
un işi üçün zəruri olan bütün sistem fayllarının ehtiyat kopiyalarını yaradır.
Odur ki, sonralar kompüterdə işləyərkən quraşdırılmış proqramlardan və ya
yeniləşdirilmiş drayverlərdən hər hansı birinin işində müəyyən sapmalar baş
verərsə və ya təsadüfən sistem fayllarl ləğv olunarsa, yaxud zədələnərsə, onda
kompüteri istənilən anda həmin faylların normal işlədiyi vaxtlardakı
vəziyyətinə, qaytarmaq, yəni sistemin o vaxtlar yaradılmış bərpaolunma
nöqtəsinə keçmək olar. Bunun üçün Sistemin bərpası proqramından istifadə edilir. Bu proqram
müəyyən tarixdəki, konkret bərpaolunma
nöqtəsini verən kimi diskdəki bütün bölmələri izləyərək bərpa edir və bununla
da kompüter sisteminin hamin tarixdəki, işlək vəziyyətinə qayıtmış olur.
Sistemin bərpa olunması
zamanı istifadəçilərin yaratdıqları sənəd faylları toxunulmaz qalır. Əməliyyat
sisteminin daha stabil vəziyyətə qayıtması zamanı sənədlər, elektron poçt
məlumatları və digər sənəd faylları saxlanılır. O cümlədən, Мой документы qovluğundakı istənilən
genişlənməli bütün sənədlər saxlanılır.
Nəzərə almaq lazımdır ki,
bərpaolunma nöqtəsi yaradılandan sonra quraşdırılmış bütün tətbiqi proqramlar
sisteminin bərpası zamanı ləğv olunur. Lakin bu proqramları yenidən quraşdırmaq
lazımdır.
Qeyd etmək lazımdır ki,
sisteminin bərpaolunma əməliyyatı müəyyən tarix üçün təmamilə çevrilə biləndir.
Bu o deməkdir ki, istifadəçi sistemi istənilən anda bir ay əvvəlki vəziyyətinə
qaytarmaq və sonra isə həmin bərpaolunma nöqtəsindən imtina edərək yenidən
sisteminin bir həftə əvvəlki vəziyyətini bərpa etmək imkanına malikdir.
Bərpaetmə proqramı icra
olunarkən bərpaolunma nöqtəsini tapmağa kömək edən xüsusi təqvim ekrana çıxır.
Əgər kompüter hər gün istifadə olunmursa, onda bir neçə gün ərzində yalnız bir
bərpaolunma nöqtəsi hər gün istifadə olunduqda isə bərpaolunma nöqtəsi hər gün
ərzində bir neçə bərpaolunma nöqtəsi də yarana bilər.
Qeyd edək ki, Windows XP
sistemi quraşdırıldıqdan sonra kompüter elə
birinci dəfə istifadə olunarkən avtomatik olaraq ilk əməliyyat
sisteminin bərpaolunma nöqtəsi yaradılır. Sonralar həmin bərpaolunma nöqtəsinin
seçilməsilə kompüteri və proqramları ilkin vəziyyətinə qaytarmaq olar. Bu halda
Мой документы qovluğunda
saxlanılan bütün fayllar yuxarıda göstərildiyi kimi dəyişilməz qalır.
Kompüter fasiləsiz
istifadə olunduqda sistemin bərpaetmə proqramı avtomatik olaraq cədvəl üzrə hər
10 saatdan bir və hər 20 saatdan bir, hətta sistemdə heç bir dəyişiklik
edilmədikdə belə bərpaolunma nöqtəsini yaradır. Kompüter bir sutkadan artıq
işləmirsə, onda növbəti dəfə bərpaolunma nöqtəsi kompüter işə salınan kimi
yaradılır.
Sistemə yeni proqram
quraşdırılarkən bərpaetmə proqramı yeni bərpaolunma nöqtəsi yaradır. Belə
bərpaolunma nöqtələri sistemdə baş vermiş dəyişiklikləri yazmaq və ya
kompüterin proqramlar quraşdırılmazdan əvvəlki vəziyyətini bərpa etmək üçün
istifadə edilir.
Lazım gələrsə, bərpaolunma
nöqtəsini əl ilə də yaratmaq olar. Belə bərpaolunma nöqtələri yarandıqda
siyahıda onların adı və yaranma tarixi əks olunur.
Sistemin bərpası
proqramının icrası üçün Baş menyudakı Программы – Стандартные-Служебные-Восстановление системы əmrlərini ardıcıl
seçirik. Nəticədə Восстановление системы adlı dialoq pəncərəsi ekrana çıxır.
Zədələnmiş sistemin
bərpası üçün bu dialoq pəncərəsində Восстановление более раннего состояния компьютера(Kompüterin daha əvvəlki vəziyyətinin bərpa
olunması) rejimi seçilir və Далее düyməsi basılır.
Nəticədə bərpaolunma nöqtəsini seçmək üçün nəzərdə tutulan xüsusi dialoq
pəncərəsi ekrana çıxır.
Nəzərə almaq lazımdır ki,
seçilən tarixdən sonra quraşdırılmış proqramların heç biri ondan sonra
işləməyəcək.
Açılmış növbəti dialoq
pəncərəsinin sol tərəfində xüsusi təqvim əks olunur. Bu təqvimdə bərpa olunma
nöqtələrini göstərən tarixlər nisbətən qalın şriftlərlə verilir. Təqvimin
sağındakı pəncərədə bərpaolunma nöqtələrinin yaradılma vaxtı və adları verilir.
Qeyd edək ki, bir tarixə bir neçə bərpaolunma nöqtəsi uyğun gələ bilər. Odur
ki, təklif olunan təqvimdən nəzərdə tutulan tarix və onun sağındaki pəncərədən
isə bərpaolunma nöqtəsi seçilərək Далее düyməsi basılır.
Bu halda açılan dialoq
pəncərəsində seçilmiş bərpaolunma nöqtəsinin təsdiq olunması təklif edilir. Ona
görə də həmin seçimin təsdiqlənməsi üçün sadəcə olaraq Далее düyməsi basılır.
Bundan sonra sisteminin bərpaolunma prosesi başlanır. Bərpaetmə prosesi başa
çatan kimi kompüter avtomatik olaraq yenidən yüklənir və sondan bərpaolunma
prosesinin başa çatması barədə məlumat ekrana çıxır.
Əgər sistemin bərpası
prosesi istifadəçini qane etməsə, onda başqa bərpaetmə nöqtəsi seçməklə
əməliyyatı yenidən aparmaq və ya sistemin sonuncu bərpaolunmuş variantından
imtina etmək olar. Bunun üçün bərpaolunma əməliyyatından sonra Программы Программы – Стандартные-Служебные-Восстановление системы əmrlərini
ardıcıl seçirik.Açılan dialoq pəncərəsində Sonuncu bərpanı təxirə
salmaq rejimini seçmək lazımdır.
Bərpaolunma nöqtələrinin
yaradılması.
Nəzərə almaq lazımdır ki,
sisteminin bərpasından əvvəl bərpaolunma nöqtəsi yaradılmalıdır. Çünki, istifadəçi
hər an sistemin bu günkü vəziyyətinə qayıtmaq məcburiyyətində qala bilər. Odur
ki, istifadəçi istənilən vaxt bərpaolunma nöqtəsi yaratmaq və sonralar ehtiyac
yarananda həmin nöqtəyə qayıtamq imkanına malikdir. Bu xüsusilə yeni proqram
təminatı quraşdırakən və sistemin parametrləri ilə bağlı geniş miqyaslı
dəyişikliklər apararkən əhəmiyyətlidir.
Bərpaolunma nöqtəsi
yaradarkən yuxarıda verilmiş dialoq pəncərəsindən istifadə olunur. Belə ki,
bunun üçün həmin dialoq pəncərənin yuxarısında verilən создать точку восстановления (Bərpaolunma nöqtəsi
yaratmaq) rejimi aktivləşdirilir və (Далее) düyməsi basılır
Açılan diloq pəncərəsində
Bərpaolunma nöqtəsinin təsviri sətrindən bərpaolunma nöqtəsi üçün ixtiyarı ad
daxil edilir. və Yaratmaq düyməsi basılır və bununla da bərpaolunma nöqtəsi
yaradılır.
Sistemin bərpası üçün
zəruri olan bütün faylların hamısı kopiyalanır. Bu halda kompüter yenidən
yüklənmir. Sonda Закрыть düyməsi basılır.
Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi Windows XP sistemi quraşdırıldıqdan sonra kompüter elə birinci dəfə
istifadə olunarkən avtomatik olaraq əməliyyat sisteminin ilk bərpaolunma
nöqtəsi yaradılır. Eyni zamanda kompüter fasiləsiz istifadə olunduqda
sisteminin bərpaetmə proqramı avtomatik olaraq, hətta sistemdə heç bir
dəyişiklik edilmədikdə belə cədvəl üzrə hər 10 və 24 sattdan bir, bərpaolunma
nöqtəsini yaradır. Komputer bir sutkadan artıq işləmirsə, onda növbəti dəfə
bərpaolunma nöqtəsi kompüter işə salınan kimi yaradılır. Lakin bərpaolunma
nöqtələrinin sisteminin özü tərəfindən avtomatik olaraq (istifadəçinin
müdaxiləsi olmadan) yaradılması üçün müvafiq sazlama əməliyyatı aparmalıdır.
Bunun üçün Свойства система(Sistemin xüsusiyyətlər) dialoq pəncərəsindən istifadə
edilir.
Свойства система dialoq pəncərəsinin açmaq üçün Baş menyudan Панел управления - Производительность и обслуживание-Система əmrlərini ardıcıl
seçirik. Восстановление системы pəncərəsində Sistemin bərpaetmə finksiyası Отключить восстановление системы на всех дисках (Bütün disklərdə sistemin
bərpasını kəsmək)rejiminin aktiv olub- olmaması ilə tənzimlənir. Yəni, bu rejim
aktiv olmaqdıqda sistemin özü tərəfindən avtomatik olaraq bərpaetmə prosesi
aparılır, əks halda isə heç bir diskdə sistemin bərpası prosesi getmir. Bu
dialoq pəncərəsində ki, Параметр düyməsindən istifadə edərək hər bir disk üçün
bərpaolunma (qayıdış) nöqtələrinin saxlanılmasında nəzərdə tutulan yaddaş
həcmini də vermək olar. Adətən bu həcmin maksimum qiyməti ümumi disk həcminin
12 %- i qədər olur.
(Mənbə: Bakı Biznes və Kooperasiya Kolleci _ Quliyeva Səlimə)
(Mənbə: Bakı Biznes və Kooperasiya Kolleci _ Quliyeva Səlimə)
Mənə 5.000.000.00 ABŞ dolları məbləğində kredit verən kredit şirkəti digər kredit investorları mənim təklifimi laqeyd etsələr də mr benjamin lee mənə müvəffəqiyyət borcu verərlər. Onlar birbaşa kredit maliyyələşdirmə və investisiya baxımından layihədədirlər. kapital bazarları fondlarına çıxış əldə etmək istəyən şirkətlərə və şəxslərə maliyyələşdirmə həlləri təqdim edir, layihənizi maliyyələşdirməyə və ya işinizi genişləndirməyə kömək edə bilərlər .. E-poçt Əlaqə :::: Lfdsloans@outlook.com və ya da yazın
YanıtlaSilwhatsapp nömrəsi + 1- (989-394-3740)